تدبر در سوره‌ی مبارکه‌ی همزه

 

تدبر در سوره‌ی مبارکه‌ی همزه/ از سلسله درس‌های استاد محمد حسین الهی‌زاده

1-نمودار شناسه‌ی سوره

 

نام: همزه

مکان نزول: مکه‌ی مکرمه

سال نزول:  اول یا دوم

جایگاه در مصحف: عصر، همزه(104)، فیل

تعداد آیات:9

 

 2- ساختار تدبری سوره

این سوره با نه آیه در یک سیاق تشکیل شده و دو دسته ‌مي‌باشد:

   دسته‌ی اول: آیات     1 تا3: تهدید به طعنه‌‌ی زنان عیب جو است و علت این رفتار را درجمع مال و پندار جاودانگی آنان دردنیا مطرح می‌کند.                                                                                      

دسته‌ی دوم: آیات        4تا9: سرانجام این افراد حطمه مطرح شده‌است.

توضیح :آیه‌ی دوم توصیف« هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ »است و ضمیر در آیه‌ی سوم « أَخْلَدَهُ»به همزه و لمزه برمی‌گردد.

درآیات 4تا9، لفظ «كَلَّا» پندار غلط مطرح شده و آیه‌ی دوم و سوم را رد می‌کند.کلمه‌ی «حُطَمَةِ» در آیه‌ی 4 و 5 مشترک بوده و آیه‌ی 6 و 7 «حُطَمَةِ» را معرفی می‌کند. ضمیر «إِنَّهَا» در آیه‌ی 8 به «نَارُ اللَّهِ» در آیه‌ی 6 بر مي‌گردد. بنابراین می‌بینیم این 9آیه از نظر ادبی به هم‌دیگر زنجیروار مرتبط می‌باشد و یک سیاق را تشکیل می‌دهند. از نظر محتوایی هم دارای یک محتوا هستند.

نظم آوایی سوره: تمام 9آیه به «ة»ختم شده‌اند.

3-  متن نموداری سوره  

 بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ                                                    

 1. وَيْلٌ لِّكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ 

الَّذِي جَمَعَ مَالًا

2. وَعَدَّدَهُ                

3. يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ

  4. كَلَّا لَيُنبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ        

5. وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحُطَمَةُ             

                     نَارُ اللَّهِ                       6.  الْمُوقَدَةُ

                                                   7. الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ                    

                                                    8. إِنَّهَا عَلَيْهِم مُّؤْصَدَةٌ       

                                                    9. فِي عَمَدٍ مُّمَدَّدَةٍ

4- جهت هدایتی سوره

تهدید عیب‌جویان و عیب‌گویان زرپرست به هلاکت در دنیا و نارالله در آخرت

 
عده‌ی زیادی در دنیا با این توهم که با داشتن مال فراوان جاودانگی را درآغوش خواهند‌گرفت، به جمع و شمارش مال اهتمام مي‌ورزند. ثروتمندان مشرک مکه نیز از این قاعده مستثنی نبودند و سرمست از اموالی که به خیال جاودانه‌شدن جمع و شمارش کرده‌بودند، به عیب‌جویی و استهزاء دیگران می‌پرداختند. در چنین فضایی، خداوند جبار با نزول سوره‌ی مبارکه‌ی همزه ضمن ردّ این گمان باطل، به آن‌ها گوشزد می‌کند که مالی را که مایه‌ی فخرخود می‌پندارید و به پشت گرمی آن به عیب‌جویی و تمسخردیگران مشغولید، نه تنها مایه‌ی فخرتان نیست که عاقبت دردناک و عذاب‌های وحشتناک دنیوی و اخروی را برایتان به همراه دارد و سبب ورودتان به آتش برافروخته‌ی الهی(حُطَمَة) در آخرت است.

5-تفهم متن (به نام خداوند مهر گستر مهربان)

این سوره با هدف اصلاح بینش انسان‌ها درباره‌ی مال و ثروت، با تهدید «وَيْلٌ» آغازگشته و افرادی را که به عیب‌جویی و استهزاء مشغول اند، به هلاکت در دنیا تهدید می‌کند. «لِّكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ» ریشه‌ی این عمل آن‌ها در اموالی است که جمع کرده‌بودند. «الَّذِي جَمَعَ مَالاً»: «مالاً» را نکره آورده، به منظور تحقیر و ناچیز معرفی کردن مال دنیا؛ زیرا سرمست از این اموال انباشته، حرصشان فزونی یافته و پیوسته به شمارش مال اهتمام می‌ورزیدند. «وَعَدَّدَهُ»

آیه‌ی سوم اعلام می‌داردکه مشکل اصلی این افراد ناشی از تصور نادرستشان نسبت به مال و ثروت است و این‌که مال را عامل جاودانگی می‌پنداشتند. « يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ» باطل بودن این فکر، از واژه‌ی «يَحْسَبُ» نیز فهمیده می‌شود. زیرا «حُسبان» به معنای خیال باطل است و نادرستی این فکر از آن‌جاست که دنیا برای فنا خلق شده‌است و انسان‌ها می‌میرند و به عالم بالا منتقل می‌شوند.

آیه‌ی چهارم با « كَلَّا»این پندار باطل را ردکرده و بیان می‌دارد که عاقبت آن‌گونه که شما فکر می‌کنید، نیست و با ثروت، جاویدان نخواهید ماند؛ بلکه حتما مرگ‌تان فراخواهد رسید و عاقبت مال اندوزان فخرفروش و عیب‌جویان استهزاءگر،پرتاب شدن به « حُطَمَةِ»است. «كَلَّا لَيُنبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ» («لینبذن» فعل مضارع مجهول و مؤکد با لام قسم و نون تأکید است. «نبذ» در اصل بمعنی دور‌انداختن چیزی به خاطر حقارت و بی‌ارزشی آن است). این مغروران خودخواه خود را همیشگی گمان نکنند و سوگند می‌خورم که می‌میرند و قطعاً به صورت موجوداتی ذلیل و بی‌ارزش در آتش بسیار شکننده افکنده مي‌شوند تا نتیجه‌ی کبر و غرور خود را ببینند.

آیه‌ی پنجم با طرح پرسش از چیستی «حُطَمَة» آغاز می‌شود که عظمت تهدیدآیه: «وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحُطَمَةُ» را نشان می‌دهد. (حطم به معنی در هم شکستن است و وزن (حطمه) مبالغه در آن را می‌رساند) برای پرسش از حقیقتی است که تنها راه رسیدن به پاسخ آن وحی و قرآن است و علم و عقل به آن راه ندارد. آیات 6 و7 و8 و9پاسخ آیه‌ی 5 است که به توصیف «حطمه» می‌پردازد.

«نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ * الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الْأَفْئِدَةِ»: آتش برافروخته‌ی الهی که بر دل‌ها سرزده جان را می‌سوزاند. اضافه‌ی کلمه‌ی «نار» به «الله» اشاره به عظمت آتش می‌کند، بدین جهت که این آتش به خداوند نسبت داده شده‌است.   

«إِنَّهَا عَلَيْهِم مُّؤْصَدَةٌ» این آتش فقط برآن‌ها احاطه‌یافته و راه خلاص از آن نخواهندداشت. تقدیم «علیهم» بر «مؤصده» مي‌فهماند که آتش الهی چنان برآن‌ها احاطه می‌یابد که از آن خلاصی نخواهند داشت.

«فِي عَمَدٍ مُّمَدَّدَةٍ» درستون‌های کشیده و طولانی به طور کامل آنان را به بندکشیده و قلب و دل آن‌ها که کانون آن‌همه کبر و غرور است، به سزای این‌که در دنیا قلب مستمندان را می‌سوزاندند و شخصیت آنان را خرد می‌کردند، در آتش الهی می‌سوزد و درهم می‌شکند.

سخن پایانی این‌که در ابتدای سوره فرد فرد زرپرستان تهدیدشده‌اند(آیه‌ی1تا3) اما در نهایت جمع آنان تهدید می‌شوند (آیه‌ی8) زیرا نگرش دنیا پرستی از لوازم جمع‌های دنیا گرایانه است.

ساختار سوره به طوراجمال و تفضیل است؛ یعنی جهت هدایتی به طورخلاصه و اجمال در آیه‌ی اول آمده‌است.

«وَيْلٌ لِّكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ» و آیات 2تا9همه شرح و تفضیل آیه‌ی1هستند. براین اساس می‌توان جهت هدایتی سوره را این‌گونه بیان نمود: بیان تهدید عیب جویان زرپرست به هلاکت در دنیا  و به نارالله در آخرت.

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 29