نقش مسجد در تعالی فردی / مائده رضايي
برکات و آثار معنوی مسجد از صدر اسلام تا کنون بر کسی پوشیده نیست، از طرفی عملکرد آن نیز در همه‌ی شئون زندگی افراد سایه افکنده است. از ادای نماز جماعت گرفته تا برنامه‌های عبادی و اعتکاف، تشکّل‌ها و آموزش‌های علمی و دینی، کمک‌ها و همیاری‌های اجتماعی و... به گونه‌ای که پایگاهی مردمی با شور و شعور الهی است که فقط در حیات اجتماعی مسلمانان خلاصه نمی‌شود بلکه در تعالی روحی و شخصیتی افراد نیز مؤثر است.
آن‌چه در این بحث به آن پرداخته شده، است که در قسمت قبل گوشه‌ای از کارکرد مسجد در هویت‌بخشی دینی، پاکی نفس، رشد علمی و... بررسی شد. در این قسمت نیز ادامه‌ی عملکرد مسجد در تعالی فردی را پی‌می‌گیریم.
جانشینی خدا بر زمین
بالاترین کارآمدی متصور برای انسان جانشینی خداست. خداوند، انسان را آفريد تا او را جانشین خود در زمین قرار دهد: «إنّی جاعِلٌ فِی الأرضِ خَلیفَهً» (بقره/30). بدیهی است که چنین مسئولیّت خطیری را تنها آن دسته از انسان ها میتوانند بر دوش کشند که تسلیم امر خداوند باشند و جز او را نپرستند. پیامبران خدا ابراهیم خلیل و اسماعیل ذبیح پس از بنای نخستین مسجد يعني خانه ي خدا، دست به دعا برداشتند که :«رَبَّنا و اجعَلنا مُسلِمَینِ لَکَ و مِن ذُرِّیَتنِا أُمَّهً مُسلِمَهً لَکَ»؛ خدایا ما را تسلیم خود گردان و نیز از نسل ما امّتی تسلیم خود بیافرین (بقره/128).
پس از آن، ابراهیم مژده ی امامت را دریافت كرد: «إنّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إمامًا» من تو را پیشوا و رهبر مردم قراردادم. او این مقام را برای دودمان خود نيز درخواست کرد و چنين پاسخ شنید: «لا یَنالُ عَهدی الظّالِمینَ» پیمانم به ستمگران نمیرسد (بقره/40).
انسان مسجدی در مسجد جز به عبادت خدا نمی پردازد، و در مسجد از سرگرمی ها و مشاغل دنیا چون صنعتگری، خیاطی، خرید و فروش، اعلان گم شده و... (وسائل الشیعه، ج2، ص495) به دور است و بدین ترتیب خود را برای خدا خالص می کند تا آمادگی لازم را برای ايفاي این وظیفه ي خطیر بلکه موهبت بزرگ پيدا كند.
زندگی پاک و خوش
جلوهی عينی و خارجی کمال انسان در زندگی پاک نمودار می گردد. از منظر قرآن این زندگی در واقع نوع تازهای از حیات است که با دو رکن ایمان و کردار درست ميتوان به آن دست يافت. در قرآن کریم در اين باره آمده است: «مَن عَمِلَ صالِحاً مِنکُم مِن ذَکَرٍ أو أُنثَی و هو مُؤمِنٌ فَلَنُحییَِنَّهُ حَیَوهً طَیِّبَهً ولَنَجزِیَنَّهُم أجرَهُم أحسَنَ الّذی کانوا یَعمَلونَ»؛ هر یک از شما مرد باشد یا زن، اگر در حال ایمان، کار درست انجام دهد به یقین به زندگی پاک و خوشی زنده اش خواهیم کرد و بدون تردید پاداش آنان را بهتر از آن‌چه می کردند، خواهیم داد ( نحل/97).
مسجد مکانی است برای تقویت ایمان و انجام اعمال صالح كه بزرگترین نقش را در تحقّق این حیات ایفا می کند. در واقع سرآغاز دمیده شدن روح این حیات در کالبد زندگی انسان، مسجد است. قرآن کریم در اين باره چنين میفرماید: «لَمَسجِدٌ أُسِّسَ عَلیَ التَّقویَ مِن أوَّلِ یَومٍ أّحَقُّ أن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یُّحِبُّونَ أن یَتَطَهَّرُوا و اللهُ یُحِبُّ المُطَّهِّرینَ»؛ بیشک مسجدی که از روز نخست بناي آن بر پرهیزکاری نهاده شد سزاوارترست که در آن نماز گزاری. در آن مردانی هستند که دوست دارند پاکيزه گردند و خدا پاکان را دوست دارد. (توبه/ 108). طهارتی که از عبادت، معرفت و دانش آموزی در مسجد حاصل می شود همان روح تازه و زندگی پاکی است که به انسان نورانیّت دانش و درک و شناسایی حق از باطل، قدرت زنده کردن حق و نابودی باطل، تسلّط بر هوای نفس، خوارکردن شیطان و دل بریدن از دنیا را می بخشد؛ چنین انسانی دل به خدا بسته و تنها در اندیشه ي خشنودی و نزدیکی به اوست و از خشم و دوری از او هراسان است.
انسان مسجدی با برخورداری از حیات طيّبه عظمت، کمال، توان، بزرگواری، لذّت و شادمانی بینهایتی حس میکند. وی خود را در دریای زندگیِ جاودان و نعمت پایان ناپذیر و به دور از درد و ناخوشایندی و در سعادتی به دور از بدبختی شناور می نگرد (المیزان، ج12،ص342).
نیل به جایگاه صدّیقان
انسانِ پاکِ مسجدی با شناخت و معرفتی كه از خداوند و خود دارد، با حالت ترس و امید در برابر مسجد میایستد. آن گونه که امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «هرگاه به در مسجد رسیدی بدان که آهنگ آستانه ي پادشاه بزرگی را کرده ای که جز پاکان بر فرش او گام نمی نهند و جز به صدّیقان اجازهی همنشینی نمی دهد. با قدم گذاشتن بر آن فرش، بزرگی پادشاه تو را می گیرد و متوجّه می شوی که اگر غافل گردی در معرض خطر بزرگی خواهی بود. پس بدان که او بر رفتار عادلانه یا بخشش و گذشت از تو تواناترست؟ اگر به مهر و فضل خود با تو رفتار کند، عبادت اندکت را خواهد پذیرفت و پاداش بسیاری در مقابل آن به تو خواهد داد و اگر به عدالت با تو رفتار کند و حقّ خود را در صداقت و اخلاص از تو بازخواست کند در این صورت عبادت تو اگر چه بسیار باشد، رد و تو را از پاداش (و دیدارش) محروم خواهد کرد و او هر چه را بخواهد می کند».
«پس در محضر او به ناتوانی، کوتاهی، شکست و مستمندی خود اعتراف کن و دلت را از هر چیزی که میان تو و پرودگارت مانع می شود، تهی ساز زیرا او جز پاکتر و خالصتر را نمیپذیرد. پس بنگر که نامت از کدام دفتر بیرون میآید (ثبت می شود)؛ اگر شیرینی مناجات و رازگویی و گفتگو با او را چشیدی و از جام مهر و کرامت های او نوشیدی؛ چرا که به خوبی به تو روی آورده و پاسخت را داده است. پس (بدان که) شایستهي پرستش او شدهای پس درون رو که اجازه و امان (نامه) داری وگر نه همچون کسی به در مسجد بایست که هیچ چاره ای و دسترسی ای به آرزویش ندارد و مرگش فرارسیده است، پس اگر خداوند بداند که (او) از درماندگان دلسوخته ای است که برای رسیدن به خوشنودیش بر درش ایستاده، در این صورت می گوید: چه کسی درمانده را پاسخ می گوید زماني که او را فرا خواند و بدی و آسیب را دور سازد؟» (مصباح الشریعه، ص131).
انسان مسجدی با این ادب است که در صف باورکنندگان وحی و کتب الهی می ایستد؛
ولی هر کس را نشاید و نتواند که به آن جایگاه دست یازد؛ پس چه باید کرد؟ دست کم باید با آنان همنشین شد. زيرا این هم، نوعی رستگاری است که با سنگین کردن ترازوی اعمال صالح قابل تحقّق است. ولی مشکل همچنان باقی است: چیرگی خواهش نفس و وسوسه ی شیطان، این دشمن قسم خورده ی بشریت و بیخبری از اجل، فرصت انجام دادن اعمال صالح بسیار را نمی دهد. راهکار چیست؟ باز هم مسجد کارسازست.
اعمال پر بار
آن چه سرنوشت نهایی انسان را رقم می زند، میزان اعمال نیکي است که او برای حیات ابدی خود پیش می فرستد؛ هرچه ميزان عمل سنگین تر باشد انسان از سعادت و رضایتمندی بیشتری برخوردار خواهد شد. قرآن کریم می فرماید: «فَأَمَّا مَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ * فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَّاضِيَهٍ» (قارعه/6،7) پس موفّقیّت نهایی او در زندگی وابسته به سنگینی این میزان است: «فَمَن ثَقُلَت مَوَازِینُهُ فَاولئِکَ هُمُ المُفلِحوُنَ»؛ پس کسانی که ترازویشان سنگین باشد هم آنان رستگارانند ( اعراف/8؛ مؤمنون/102).
کارهای نیک چگالي هاي متفاوتي دارند؛ معمولاً اعمال عبادی مثل اذکار، ادعیه، نمازها، زیارت اماکن مقدّس و... از چگالی بالایی برخودارند؛ یعنی عمل اندک، سنگینی بسیاری دارد. چگالی این اعمال نسبت به شرایط نیز متفاوت است؛ برای مثال در اماکن عادی، نماز جماعت پاداش بیشتری نسبت به نماز فرادا دارد امّا در مسجد موضوع برعکس است؛ یعنی نماز فرادایی که در مسجد خوانده شود ثواب بیشتری نسبت به نماز جماعتی دارد که در اماکن عادّی خوانده میشود (وسائل الشیعه، ج2، ص511). پاداش نماز خواندن در مساجد خاص نیز متفاوت است و میزان آن به شرافت مسجد بستگی دارد؛ مسجدالحرام، مسجدالنبی و مساجدی که پیامبران الهی و ائمّه ي معصوم ما درآن نماز گزارده اند از بیشترین شرافت و برکت برخوردارند. در ادامه ثواب نماز در مساجد را در مقایسه با مسجدالحرام نمودار می سازیم.
در مواردی عبادت در مسجد معادل اعمال عبادی دیگری چون حج، عمره، جهاد و... به شماره آمده که نامه ی اعمال مسجدی را مزیّن به اعمال متنوّع نموده و در نتیجه او را شایسته ی پاداش های گوناگونی خواهد کرد. اعمال عبادی دیگری مانند اذکار به ویژه صلوات، تهلیل، تسبیح و نیز تلاوت قرآن و... (اصول کافی، ج2، کتاب الدعا) باعث سنگینی میزان اعمال می گردند که اگر در مسجد انجام شوند، پاداشی مضاعف خواهند داشت.
شاید علّت تضاعف حسنات در مساجد منتسب به حجج خدا جدای از عبادت خدا، اظهار مودّت به آن بندگان مقرّب و پذیرش صبغه و محاکاتشان در عبادت و در نتیجه پرورش استعداد تأسّی به آنان و پیروی از ايشان در نمازگزار باشد. بدیهی است که مودّت حجج الهي و اطاعت از آنان، خود عمل صالحی است که ترازوی اعمال را سنگین و نامه ی كردار را درخشان کرده و بالا می برد. اگر نماز خواندن در مساجد، انگیزه ی اطاعت از ولی خدا را ایجاد نکند نه تنها آن پاداش را نخواهد داشت بلکه آن نماز خود شاهدی بر ضدّ شخص خواهد شد؛ گواه بر این مدّعا ماجرای سعید بن مسیّب است؛ وی از فقهای تابعین بود و در زمان امام علی بن الحسین زین العابدین (علیه‌السّلام) در مدینه می زیست. وی از امام (علیه‌السّلام) روایتی نبوی درباره ی پاداش خواندن دو رکعت نماز را در خلوت مسجدالنبی شنیده بود و سالها در کمین این فرصت بود تا روز شهادت امام سجاد (علیه‌السّلام) فرا رسید. همه ي مردم برای تشیع جنازه‌ی حضرت و نمازگزاردن بر آن جسم شریف از مدینه خارج شدند و مسجدالنّبی کاملاً خالی از نمازگزار شد. انتظار سعید بن مسیّب سرآمد. وی که خود را در آستانه ي تحقّق اين آرزوی دیرینه میدید، فرصت را غنیمت شمرد و رو به مسجدالنبی نهاد. دوستی او را از این کار باز داشت و به شرکت در نماز بر بدن آن مرد درستکار، امام معصوم حجت خدا بر زمین، تشویق کرد ولی سعید گفت: من نماز خواندن در خلوت مسجدالنّبی را از نماز خواندن بر این مرد درستکار در آن مکان پاک (بقیع) بیشتر دوست دارم.
همین که سعید به در مسجد رسید، صدای الله اکبر از آسمان برخاست و زمین نیز با الله اکبر پاسخ گفت. سعید بیهوش بر زمین افتاد. مردم از مراسم دفن امام سجّاد (علیه‌السّلام) فارغ شدند و به مسجد آمدند که با تن نیمه جان سعید روبه رو شدند. او را به هوش آوردند. سعید که متوجّه محرومیّت خود از دو فیض بزرگ شرکت در تشییع امام و نماز در خلوت مسجدالنبی شده بود، شروع به گریه ی حسرت آمیز و اظهار پشیمانی کرد و تا آخر عمر، که تنها چند ماهی به طول نینجامید در همین حالت اسفبار ماند و میگفت این همان زیان آشکار است (جامعالرواه، ج1، ص362، سعید بن مسیب). پیداست که عبادات سعید بر اساس معرفت حجّت خدا نبوده لذا زمین و آسمان آن را نپسندید. به همین دلیل ائمّه ي اطهار (علیهم‌السّلام)شرط قبولی اعمال نیک را معرفت به ولایت حجّت خدا می دانند (اصول کافی،ج1،ص412). بايد خاطرنشان كرد كه منظور از معرفت، اعتقاد قلبی و عملی به حاکمیّت و وجوب ادای حقّ آنان است وگرنه سعید بن مسیّب، معرفت ظاهری را به صلاح، کرامت و تقرّب امام به خداوند داشت و به وجوب دوستی با حضرت معتقد بود امّا به امامت و مقام خلافت الهی حضرت، اعتقادی نداشت.
نزدیکی به خدا
مسجد از ریشه ي سجده به معنای کمال تواضع و خواری در برابر خداست. سجده، نخستین هدف انسان مسجدی است که در آن به بالاترین جایگاه ممکن یعنی نزدیکی به خدا می رسد؛ چرا که حضرت جلال قدسش می فرماید: «سجده کن و نزدیک شو» (علق/19). انسان مسجدی با ترازوی عمل وزین و کارنامه ي درخشان خويش در جرگه ی ابراری قرار می گیرد که کتاب عملشان در کتاب مرفوع علیان (کتابی که مورد مشاهده و مطالعه ی مقرّبان درگاه ایزدی است) ثبت ميگردد (مطففین/21-18). مسجدیان، زائران و میهمانان خدایند که صاحبخانه با کرامت خود از آنان پذیرایی می کند: «إنَّ المُتَّقینَ فِی جَنّاتٍ و نَهَرٍ فِی مَقعَدِ صِدقٍ عِندَ مَلیِکٍ مُقتَدِر»ٍ؛ پرهیزکاران در باغ ها و جویبارهایی در جایگاه راستین نزد پادشاه توانمندند (قمر/55).
نتیجه
مسجد جایگاه عبادت خدا و رفعت و بزرگی یافتن از اوست. حضور در مسجد بخشی از هویّت فرد مسلمان را تشکیل داده و مسجدی بودن شاخصترین نماد عدالت اوست. او با این هویّت از احترام و شخصیّت والای اجتماعی برخوردار و از احساس پوچی رها خواهد شد. مسجدی با تردّد در مسجد، خدمت و رسیدگی به آن و بهرمندی از برنامه های عبادی و فرهنگی اش، فرصت خوبی برای تهذیب و طهارت روح می یابد و با پیگیری آموزش ها به رشد علمی والایی می رسد.
خانه ی خدا، مسجد، با تقویت ایمان و فراهم آوردن موقعیّت و مکانی برای برترین اعمال صالح، نقش بزرگی در تحقّق زندگی پاک برای مسجدی ایفا میکند و او را به انسانی کارآمد كه مایه ي نجات جامعه است تبدیل نموده و از آن بالاتر او را برای خلافت الهی و ولایت تکوینی و تشریعی آماده می سازد.
انسان مسجدی با رسیدن به درگاه ملک احدیّت، ضعف و فقر خود و شکوه و قدرت آن صاحب جلال را به علم یقین، باور می کند و در صف صدّیقان جای میگیرد و با مداومت بر سهل ترین عمل صالح، ترازوی عمل خود را برای قرب و جوار رحمت ابدی آن پادشاه بخشنده، سنگین می کند.
پیشنهاد
1- نقش های توصیف شده از مسجدی برمی آید که روح و فضای معنوی در آن حاکم باشد که این امر با به كارگيري معماری مذهبی، برنامه های فرهنگی پر بار و رعایت قداست مسجد محقّق میگردد. متأسّفانه در حال حاضر، معماری، ساختار برنامه های فرهنگی و... در مساجد موجود در کشورهای اسلامی چون ترکیه و مناطق مسلماننشین کشورهای امریکایی و اروپایی به تقلید از کلیساها و کنیسه های مسیحیان و یهودیان انجام می گیرد. اين موضوع ايجاب ميكند كه وزارتخانه های مسکن و شهرسازی و فرهنگ و ارشاد اسلامی بدان رسیدگی کنند.
2- امام جماعت مسجد بر اساس آموزه هاي مذهب شیعه باید از عدالت برخودار باشد و مأمومان باید به این صفت امام یقین داشته باشند. اين در حالي است كه دقّت لازم از سوی هیأت امنای مساجد و نیز از سوی نمازگزاران صورت نمی گیرد. بدیهی است این وضع به تضعیف نقش مسجد در تعالی فرد و جامعه می انجامد.
3- کمبود مسجد در شهرها و روستاها باعث دور ماندن افراد از برکات آن مي شود. بنابراين افزايش تعداد مساجد امري ضروری است.
4- در مدارس، دانشگاه ها، مراکز درمانی، صنعتی، ادارات و... تنها به احداث نمازخانه اکتفا مي شود. در اين موارد بهتر است برای بخشی از آن خطبه ی مسجد خوانده شود تا اثر معنوی خود را برجای گذارد.
منابع
* قرآن کریم
1-ابن منظور، محمد، لسان العرب، محقق علی سیری، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، 1408ق.
2- اردبیلی، محمد، جامع الرواه، قم، کتابخانه آیتالله مرعشی، 1403ق.
3-حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، داراحیاء التراث العربی، بیروت، چ4، 1391ق.
4- خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، قم، اسماعیلیان، چ3، 1408ق .
5- ری شهری، محمد، حج و عمره در کتاب و سنت، دار الحدیث.
6- سیوطی، جلالالدین، جامع صغیر، بیروت، دار الفکر، نرم افزار معجم فقهی.
7-شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، بیروت، داراضواء، چ6، 1405ق.
8- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، اسماعیلیان، چ5، 1371ق.
9-طبرسی، فضل، مجمع البیان، محققان: هاشم رسولی محلاتی و فضلالله یزدی طباطبایی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 1406ق.
10-طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، نرمافزار جامع فقه اهل البیت (ع)، قم، مؤسسه نور.
11- قمی، عباس، منتهی الامال، حسینی، چ مکرر،1370.
12-کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، بیروت، دارصعب، چ4، 1401ق.
13-منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعه، نرم جامع فقه اهل البیت (ع)، قم، مؤسّسه نور.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 24