فردوسي ايرانيست يا اسلامي

نسب از دو سو دارد این نیک پی                 

*فاطمه اكبري                       

چندی پیش یکی از شاگردان فاضل حوزه نزد من آمد و درباره‏ی فردوسی و شاهنامه سؤالات و شبهاتی را مطرح کرد که از جمله‏ی آن‏ها اشاره به این مسأله بود که با وجود اعتقادات مذهبی ما که در پرتو قرآن و زندگی مردان بزرگ تاریخ سازی چون ائمّه‏ی اطهار(علیهم‏السّلام) به دست آمده، ما چه نیازی به شاهنامه و قهرمانان خیالی آن داریم؟ آیا بهتر نیست به جای پهلوانان اساطیری و خیالی به بزرگ مردان حقیقی دین اسلام مثل حمزه، علی و عباس(علیهم‏السّلام)  بپردازیم؟

این پرسش نه تنها در این دوره بلکه در زمان خود فردوسی نیز مطرح بوده است و هر از چند گاهی بنابر مسائل زمان از نو مطرح می‏شود و برای پاسخ بدان تنها یک راه پیش پای ماست: شناخت فردوسی و اثر گران سنگ او «شاهنامه»؛ چرا كه تا چیزی را به خوبی نشناسیم نمی‏توانیم درباره‏اش قضاوت کنیم.

فردوسی، در اوایل قرن چهارم، یعنی سال‌های 329 یا 330 ه. ق در منطقه‏ی توس و احتمالاً در روستای باژ(یا فازکنونی) چشم به جهان گشود. وی از دهقانان، یعنی زمین‏داران توس بود(بهين نامه‌ي باستان، ياحقّي،ص   ). این افراد از امور لشکری به دور بودند و اداره‏ی میراث خود را بر عهده داشتند. در دوره‏ای که فردوسی می‏زیست ممالك اسلامي تحت نظر خلفاي سفّاك عبّاسي اداره مي‌شد و حكومت‌هاي محلّي ايران نيز پس از سامانيان دست به دست در میان امیران نوخاسته‏ی ترک که از آسیای مرکزی به عنوان برده و سپاهی به ایران آمده و توانسته بودند حکومت را به دست گیرند، می‏گردید.

بدیهی است که این امیران که از جمله قدرتمندترین آنان پادشاهان غزنوی بودند، علاقه‏ای به ملّیت ایرانی وآداب و رسوم آن و حتّی زبان فارسی نداشتند و سر سپردگی به خلفای عبّاسی را هم نه برای اسلام، بلکه برای دوام و استقرار حکومت خود می‏خواستند. داستان حسنک وزیر در تاریخ بیهقی نمونه‏ی بارز انتقام‏گیری‏های شخصی و حکومتی این دولت‌ها از مردم به اسم اسلام و نگهبانی از دین است.

در این دوران، که پادشاهان ترک«انگشت در جهان در کرده و قرمطی[:شیعه] می‌جویند» و برای خوش‌آمد حکومت عباسی آن‏ها را می‏کشند و اموالشان را به نفع خود مصادره می‏کنند، زبان رسمی در نامه‏های اداری بیشتر عربی است و قوم ایرانی جنس دست چندم به حساب می‏آید و به جُرم ایرانی بودن حتّی اسلامش از طرف خلفای عباسی و پادشاهان ترک پذیرفته نمی‏گردد؛ کسی مثل فردوسی از روستاهای توس برمی‏خیزد و تلاش می‏کند تا بر اساس اسناد و مدارک کتبی و شفاهی موجود اثری بیافریند که:

 اوّلا: تاریخ و هویّت غنی ایرانیان را از ابتدای آفرینش جهان تا روزگار پهلوانی و تاریخ ایران تا ظهور اسلام را به رشته‏ی سخن در آورد؛

ثانیاً: کتاب او اثری خردمندانه، بر پایه‏ی اعتقاد درست و هم سو با روش‌های اصیل اسلامی به ویژه در رفتار و اخلاق باشد؛

ثالثاً: پرده از عقیده‏ی قلبی قوم ایرانی در باب اندیشه‏ی دینی بردارد و به اعتقاد آنان درباره‌ي تشیّع به وضوح اشاره کند؛

رابعاً: اثری ماندگار در زبان فارسی بنگارد که با گذشت زمان معیاری برای شناخت فارسی سره باشد تا از خطر آمیختن و نابودی فارسی در کنار زبان‌های مسلّط بر جامعه بکاهد.

وی برای جلوگیری از نابودی کتاب عظیم خود که تقریباً دو سوم عمر خود را صرف سرودن آن نمود، مجبور بود کتاب را به یکی از پادشاهان بزرگ زمان خود تقدیم کند تا در کتابخانه‏های سلطنتی از نزول و نابودی به دور باشد. پس مدح سلطان محمود غزنوی را در چند جای شاهنامه وارد کرد و به دربار غزنوی رفت؛ امّا برای سلطان غزنوی شنیدن مطالبی در بزرگ‏داشت خاندان نبوّت مبنی بر عقاید شیعه و توصیف امپراتوران ایرانی وآداب و رسوم و تمدّن پیشرفته‏ی آنان و شرح حال پهلوانان بزرگ آن قابل تحمّل نبود. پس محمود به فردوسی بزرگ توجّهی نکرد و با چند درهم ناچیز او را از خود راند که فردوسی نیز آن پول ها را بین شاگردان حمّامی تقسیم نمود(بهين‌نامه‌ي باستان).

امروز بیش از هزار سال از روزی که فردوسی به این کار بزرگ دست زده می‏گذرد. اثر گران‌سنگ او هنوز هم بر تارک آسمان فرهنگ و ادب ایران می‏درخشد و عقیده‏ی محکم، کلام استوار، متانت اخلاق و خردورزی او نه تنها ایرانیان، بلکه همه‏ی سرآمدان جهان را به شگفتی واداشته است. فردوسی فرزندِ به حقّ ایران و اسلام است. کسی که برای او هیچ‏گاه اسلام از ایران جدا نبوده و حتّی قهرمانان پیش از اسلام او نیز در اخلاق مروّج آداب اسلامی‏اند.

 در ادامه گزیده‌ای از ابیات او را در آغاز کتابش می‏خوانیم:

به نام خداوند جان و خرد                                     کزین برتر اندیشه بر نگذرد

خداوند نام و خداوند جای                                    خداوند روزی ده رهنمای...

به بینندگان آفریننده را                                        نبینی، مرنجان دو بیننده را...

ز راه خرد بنگری اندکی                                       که مردم به معنی چه باشد یکی

تو را از دو گیتی برآورده‌اند                                    به چندین میانجی بپرورده‌اند

نگه کن سرانجام خود را ببین                                چوکاری بیابی از ین بِهْ گزین...

تو را دانش ودین رهاند درست                              ره رستگاری ببایدْت جُست

و گردل نخواهی که باشد نژند                              نخواهی که دایم بوی مستمند

به گفتار پیغمبرت راه جوی                                   دل از تیرگی‌ها بدین آب شوی

گواهی دهم کاین سخن‌ها از اوست                     تو گویی دو گوشم بر آواز اوست

که من شهر علمم علیّم در است                         دُر است این سخن قول پیغمبر است

منم بنده‌ی اهل بیت نبی                                   ستاینده ی خاک پای وصی

حکیم این جهان را چو دریا نهاد                            بر انگیخته موج از او تند باد

چو هفتاد کشتی بر او ساخته                             همه بادبان‌ها برافراخته

یکی پهن کشتی بسانِ عروس                           بیاراسته همچو چشم خروس

محمد بُد و اندرون با علی                                   همان اهل بیت نبیّ و ولی

خردمند کز دور دریا بدید                                     کرانه نه پیدا و بن ناپدید

بدانست کو موج خواهد زدن                                کس از غرق بیرون نخواهد شدن

به دل گفت: اگر با نبیّ و وصی                            شوم غرقه، دارم دو یار وفی

همانا که باشد مرا دستگیر                                 خداوند تاج و لوا و سریر

خداوند جوی و می و انگبین                                همان چشمه‌ی شیر و ماء معین

اگر چشم داری به دیگر سرای                             به نزد نبیّ و علی گیر جای

گرت زین بد آید گناه من است                             چنین است و این دین و راه من است

برین زادم و هم برین بگذرم                                چنان دان که خاک پی حیدرم...

 

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 22