در اهمّيت شیر مادر
*دکتر مريم شايسته‌خوي
اهمّیت شیر مادر
بعضي اوقات مسائلي هست كه در عين سادگي بسيار با اهميّت است و شايد همين زياد در دسترس بودن و سادگيشان ما را به اشتباه مي اندازد تا در مورد اهمّيتشان كمتر فكر كنيم. يكي از اين موضوعات شير مادر است. روزانه با مادرهاي زيادي مواجه مي‌شوم كه رضايت زيادي از وضعيت شيردهي نوزادشان ندارند و مشتاق هستند از تغذيهی مصنوعي(شيرخشك يا به قول ما شير پدر!) براي نوزادشان كمك بگيرند. البتّه مادرهايي هم هستند كه با آيندهنگري و منطق محكمشان پايه‌‌ي يك سرمايه‌گذاري موفّق را براي نوزادشان مي‌گذارند و در كمال افتخار از شير خود نوزادشان را سيراب مي‌كنند.
طبق شعار جهاني سال 1998، شير مادر يك سرمايه‌گذاري است؛ سرمايه‌گذاري بزرگي براي داشتن نسلي سالم، باهوش، خلّاق و با آينده‌اي درخشان. شايد به ذهنتان بيايد كه اين امر به شما ربطي ندارد، ولي واقعيّت اين است كه قطره‌هاي كوچك، دريا را مي‌سازند و ما مادران تكتكمان در ساختن آيندهی كشور و نسل‌هايمان تأثير خاص و بسزايي داريم.
10 تا 15 سال قبل از اين كه شما تصميم به ازدواج و يا حتّي بچّه‌دار شدن بگيريد، در ميانه‌ي بلوغ غدد شيري در پستان‌ها شروع به رشد مي‌كند تا وقتي كه به سن 18تا 20 سالگي برسيد، محلّ امني براي نگهداري عصارهی حيات نوزاد باشد.
به محض تولّد نوزاد مايهی حيات كاملاً پاكيزه، رقيق، با درجه‌ي حرارتي مناسب، طعمي لذّت بخش و سرشار از نيازهاي غذايي نوزاد در پستان‌ها جريان مییابد و تنها وظيفهی مادران اين است كه آن را در اختيار نوزادشان بگذارند. كاملاً درست است كه شيردهي، آن هم در روزهاي اوّل، كاري بسيار وقت‌گير و سخت است. شب بيداري‌ها، انرژي از دست رفته‌ي موقع زايمان، خستگي‌ها و زمان‌هاي طولاني شيردهي براي يك مادر جوان بسيار دشوار است؛ ولي همانطور كه مي‌دانيد چيزهاي ارزشمند سخت بهدست مي‌آيند! اولين شيري كه از سينهی مادر خارج مي‌شود، آغوز يا كلستروم نام دارد. يك واكسن خاص و درجه يك، سرشار از آنتي بادي‌ها و ایمونوگلوبولين‌هايي كه در طيّ سال اوّل زندگي، نوزادتان را از عفونت‌هاي تنفّسي و گوارشي در امان نگه مي‌دارد. قديم رسم بود كه شيرِِ اوّل را مي‌دوشيدند، ولي امروزه ثابت شده اوّلين شير، مهم‌ترين شيردهي مادران است.
حواستان باشد: اگر نوزاد نارس داريد، حتماً از شير خودتان به او بدهيد چرا كه شير مادران، خاصّ نوزاد خودشان است. در هر سنّي كه نوزاد بهدنيا بيايد، چه به موقع و چه نارس، شير متناسب با وضعيّت جسمي‌اوست و تمام نيازهايش را مرتفع مي‌كند.
در بررسي شير مادرِ نوزادان نارس و رسیده مشخّص شد ميزان pr و مينرال‌ها در شير مادر نوزادان نارس بيشتر است و دليل اين امر مهم، نياز بيشتر نوزادِ نارس، به سرعت رشدِ بيشتر مي‌باشد.
شير مادر دو نوع كيفيت دارد كه به آن‌ها شير اول foremilk و شير دوم hindmilk گفته مي‌شود.
شير اوّل: تركيبي رقيق‌تر دارد و باعث رفع تشنگي كودك مي‌شود.
شير دوم: غليظتر بوده و موجب سيري مي‌شود.
توصيه شده كه در اوايل تولّد نوزاد، حتماً از هر دو پستان شيردهي انجام شود. ابتدا از يك پستان شير داده و بعد از گرفتن آروغ كودك، مجدّد از پستان بعدي شير داده شود.
شيري كه در هنگام شب به كودك داده مي‌شود در رشد وي تأثير بسزايي دارد. يادمان باشد حاصل تمام اين زحمات و بيخوابيهاست كه بهشت را زير پاي مادران جا مي‌دهد!
نوزادان و كودكان ممكن است در 24 ساعت 8 تا 12 بار شير بخورند و به همان ميزان نيز دفع مدفوع داشته باشند كه اگر از رنگ زرد يا سبز و قوام مناسب برخوردار باشد، طبيعي است و جاي نگراني ندارد. حدّاقل 6 بار در روز نيز انتظار داريم نوزاد پوشك خود را خيس نمايد.
هر چه سنّ نوزاد بالاتر مي‌‌رود، ميزان دفعات شير خوردن وي كمتر مي‌شود.
مادران با شيردهي نوزاد خود باعث كاهش احتمال مرگ و مير نوزادان، رشد خوب و طبيعي آن‌ها، افزايش سرعت تكامل در جنبههاي مختلف، كاهش موارد ابتلا به آسم و حسّاسيت، افزايش سطح هوشی و حتّي تكامل بهتر حواس پنجگانهی نوزاد و كودك دلبند خود مي‌شوند و بسياري فوايد ديگر كه در اين مقاله نمي‌گنجد.
در كنار اين فوايد مزاياي شيردادن براي مادران نيز شامل: سلامت روح و احساس شادابي، جلوگيري از چاقي، كاهش خونريزي بعد از زايمان، كاهش شيوع بيماري‌هاي عفوني به علّت افزايش هورمون شيردهي، كاهش شيوع سرطان پستان، رحم و تخمدان، كاهش ابتلا به استئوپوزر(پوكي استخوان) و از همه مهم‌تر مزاياي اقتصادي و آساني تهيه و مصرف شير مادر است.
مصرف كافي مايعات، آن هم از نوع گرم، مي‌تواند در شيردهي مؤثّر باشد. هر غذايي كه مادر مي‌خورد بعد از چهار ساعت در شير وي يافت مي‌شود؛ بنابراین بهتر است كه در صورت خوردن غذاهايي كه براي مادر ايجاد نفخ مي‌كند، حتماً ضدّ نفخي مانند زيره خورده شود تا به كودك نفخ را منتقل نكند. طيّ تحقيقات انجام شده بر روي مادران با اندازه‌هاي متفاوت، مكان‌هاي جغرافيايي مختلف و نژادهاي گوناگون مشخص شدهاست كه تركيب شير در همه نسبتاً يكسان بوده و تفاوت در شير مادران به علّت تفاوت‌هاي نوزادانشان بوده و در اصل تركيب شير تفاوتي ندارد (مثلاً نوزادي كه نارس است تركيبات شير او كمي متفاوت است).
نشانه‌هاي عدم كفايت شير مادر
بسياري از مادران از كافي نبودن شير خود شاكي‌اند و هميشه گمان مي‌كنند كه شيرشان براي نوزاد و كودكشان كافي نيست. در اينجا سه دسته از عوامل را كه مي‌تواند كفايت شير مادر را تعيين كند نام مي‌بريم.
دستهی اول:
علائم غير قابل اعتماد: يعني علائمي كه فقط باورهاي غلطند و وجودشان دليلي بر عدم كفايت شير مادر نمي‌باشد:
§ شير خوار انگشت خود را میمكد؛
§ پستان‌ها نسبت به قبل نرم‌تر شده است؛
§ بلافاصله بعد از زايمان پستان پر نمي‌شود؛
§ مادر بچّه‌ي قبلي‌‌اش را نتوانسته‌است شير بدهد؛
§ احساس جهش يا رگكردن در مادر ايجاد نمي‌شود؛
§ شير مادر رقيق است؛
§ اعضای فاميل معتقدند شير مادر كم است؛
§ شيرخوار بسيار ريز يا خيلي درشت است؛
§ شكم شيرخوار بعد از تغذيه گرد و برجسته نمي‌شود؛
§ وقتي با شيشه شير مي‌‌دهند نوزاد بيشتر مي‌خوابد؛
§ مادر خيلي جوان يا خيلي پير است.
دستهی دوم:
علائم احتمالي كه ممكن است عدم كفايت را مطرح كند كه در صورت وجود هر يك بايد پزشك مادر و نوزاد را ويزيت نمايد:
§ شير خوار بعد از شير خوردن راضي به نظر نمي‌رسد؛
§ غالباً نوزاد گريه مي‌كند؛
§ سينه را نمي‌گيرد و بد سينگي مي‌كند؛
§ مي‌خواهد مكرّر و طولاني سينه را بمكد؛
§ پستان از زمان حاملگي بزرگ نشده است؛
§ با دوشيدن پستان شير خارج نمي‌شود؛
§ بعد از زايمان شير به پستان نيامده است؛
§ مدفوع بچّه سخت، خشك، يا سبز رنگ و يا دفعات آن كم است.
دستهی سوم:
علائم قابل اعتماد؛ يعني علائمي كه وجودشان دليل بر عدم كفايت شير مادر است:
§ عدم وزن گيري مناسب (كمتر از 500 گرم در ماه)؛
§ طفل 2 هفته بعد از تولّد به وزن اوليه نرسيده باشد؛
§ در روز كمتر از 6 بار ادرار كند يا ادرار او بوي آمونياك بدهد.
چند نكته:
1.معمولاً نوزاد در چند روز اول پس از زايمان 10 درصد وزن خود را از دست مي‌دهد، ولي بعد از 2 هفته به وزن اوّليه برمي‌گردد.
2.انتظار داريم نوزادانِِ تغذيه با شير مادر، روزانه 30 گرم وزن بگيرند.
3.معمولاً نوزاد به آب نياز ندارد، مگر در شرايطي كه دماي محيط زياد باشد كه در اين صورت كمي آب جوشيدهی سرد شده به او مي‌دهيم.
4.در طيّ 6 ماه اول شيردهي، تنها ويتامين‌هاي DوK هستند كه در شير مادر وجود ندارند و بايد از طريق قطره‌هاي A+D يا مولتي ويتامين به نوزاد داده شود. (ویتامینk در بيمارستان و به صورت تزريقي داده مي‌شود).
5.گاهي اوقات رنگ سبز مدفوع، نشانه‌ي عدم شيردهي كامل از يك پستان است.
6.منع شيردهي در مادراني كه دچار عفونت‌هاي زير باشند قطعي است: سل فعال، ايدز، سفليس، سرخجه، ويروس سيتو مگال و... .
7.شيرخشك، جاي‌گزين مناسبي براي شير مادر نيست؛ چرا كه تركيب آن براي همه‌ي نوزادان يكسان است. بهعلاوه نوزاداني كه از شير خشك تغذيه مي‌شوند در كودكي دچار اضافه وزن، خطر بيماري‌هاي تنفّسي، اسهالي، آلرژِي، آسم، اختلالات روده‌اي، كليوي و... خواهند شد.
8.گفتني است، در پاره‌اي موارد مجبور هستيم به كودك شير خشك بدهيم كه در آن صورت شرايط فردي، جسمي و مسائلي كه وجود دارد وجوب آن را مشخّص میكند و تصمیم‌گيري نهايي با پزشك آگاه، با تجربه و متخصّص نوزادان است.
نحوه‌ي شير دادن صحيح به نوزاد
در پايان مقاله، نكاتي چند درباره‌ي نحوهی شير دادن صحيح نوزاد بيان مي‌كنيم. انشاء الله براي مادران مفيد باشد.
§ شستن دست‌ها قبل از شيردهي و اگر پستان‌ها عرق كرده و بدبوست؛ آن‌ها را هم بايد با آب ولرم بشوييم.
§ سعي شود در هنگام شيردهي پاها را بالا بياوريم و زير نوزاد بالش قرار دهيم تا مجبور نباشيم به سمت نوزاد خم شويم.
§ تمامي نوك پستان و قسمت هالهی سياه آن بهتر است كه در دهان نوزاد باشد و لب پايين نوزاد به سمت خارج برگشته باشد تا نهايت مكش صورت گيرد.
§ مكيدن‌هاي پي در پي عاملی براي افزايش ترشّح شير میباشد.
§ دست مادر بايد بر روي بيني نوزاد نباشد. بهترين وضعيت اين است كه انگشت شست در بالاي نوك پستان و چهار انگشت در زير پستان باشد. مدل دو انگشت و قيچي، مانع شيردهي كامل هستند.
§ در طيّ شيردادن آرامش داشته باشيد و كودك خود را نوازش كنيد. براي اينكه كودك و نوزاد در ابتداي تولد فقط تا حدود30 تا 35 سانتي‌متري خود را مي‌بيند و اين فاصلهای است كه در هنگام شيردهي ايجاد مي‌شود، كودك قادر است مادر خود را ببيند و در تماس پوستي مستقيم با وي در نهايت آرامش و اطمينان باشد.
بدانيد كه شيردهي از بزرگ‌ترين عبادات است و براي لحظه لحظه‌ي آن براي شما مادران عزيز اجر و ثواب نوشته مي‌شود. قدر روزهاي شيرين و خوب شيردهي را بدانيد، تمامي اين روزها سپري مي‌شود چه سخت و چه آسان. شاد سالم و موفق باشيد.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 21