بررسی شاخصهای گروههای مشورتی امام علی (علیه السلام) /مژگان گنج آبادی
بحث خصوصیّات و شاخصهای مشاور بسيار پر اهميّت است چرا که انسانها بدون توجّه به شخص مقابل، تفکّرات خود و مسایلی که با آن مواجه هستند را بیان میکنند. به همین جهت، یکی از خصوصیات مهم مشاور، امین بودن و رازداری وی است.
مشورت با دشمن، مسئلهای پیچیده و بسیار دقیق است که اگر شخص از زیرکی و علم لازم برخوردار باشد، میتواند به نفع کیان اسلام از آن بهره جوید. اوّل اینکه در رفتار دوستانه، آن دسته از دشمنیها که زاییدهي سوءتفاهمها، دلخوریها یا ... است؛ مرتفع میشود. دوم، شناخت دشمن توسط دشمن و بررسی نقاط آسیب خود است که این بخش، مستقیم با علم رفتارشناسی در ارتباط است و تنها افراد خبره و زیرک قادر به استفاده از این نوع توانایی هستند.
مشاور باید قدرت این را داشته باشد که در مواجهه با مسایل گوناگون بر نفس خود امیر بوده و از تصمیم گیری بر اساس هیجانهای روانی پرهیز کند؛ یعنی صبور، خویشتندار و با تقوا باشد. تسلّط هیجانها و احساسات بر قوّهي تعقّل و استدلال سبب میشود که عقل و خودآگاهی، کاری از پیش نبرده و تصمیمگیری در این شرایط، پشيمانیهای بعدی را به دنبال داشته باشد. البتّه تصمیمگیری بر اساس احساس و گرایشهای درونی، از حیث دیگری نیز حائز اهمیّت است. اتّخاذ تصمیم بر پایهي احساسات درونی و نگرشهای یک جانبه، به مرور زمان به از بین رفتن بصیرت و خودآگاهی در فرد منجر میشود.
از سوی دیگر، در بحث مشاوران موضوع مشورت با دشمن، امر جدیدی است که در گذشته کمتر مورد توجّه قرار گرفتهاست. تمام موارد فوق، خلاصهای در اهمیّت بحث پیرامون این موضوع و وجود این شاخصهها در مشاور است.
1.شاخص های مشاور از دیدگاه امام علی (علیهالسّلام)
امیرالمؤمنین (علیهالسّلام) میفرمایند:« خَيرُ مَن شاوَرتَ ذَوُواالنُّهى وَالعِلمِ وَاولُوا التَّجارِبِ وَالحَزمِ؛ بهترين كسى كه با او مشورت كنى كسى است كه صاحب عقل و علم و تجربه ها و دورانديشى باشد»(تميمي آمدي،ح4983).
همچنين يادآور ميشوند كه : «شاوِر فى اُمورِكَ الَّذينَ يَخشَونَ اللّه تَرشُد؛ در كارهاى خود با افراد خدا ترس (باتقوا) مشورت كن، تا راه درست را بيابى»(همان،ح5749).
در میان سایر شاخصههای مشاوران، خرد و عقل به لحاظ گستردگی و اهمیّت، بیشترین بخش را به خود اختصاص میدهد. از سوی دیگر، بین خرد و دانش، پیوستگی وجود دارد.
عقل و خرد
امام علی (علیهالسّلام) : «مَن شاوَرَ ذَویِ الألباب، دُلَّ علیَ الصَّواب؛هر کس با خردمندان مشورت کند؛ به آن چه صواب است راهنمایی شود»(حكيمي و ديگران،ج1،ص314،ح4).
با توجّه به احادیثی که از امام علی (علیهالسّلام) در توصیف خرد و انسان عاقل نقل شده است، می توان شخصیّت انسان عاقل را این چنین توصيف کرد: عاقل کسی است که: 1. بر اساس فکر و اندیشه سخن بگوید و به آنچه میداند عمل کند (محمديريشهري،ج7،ص499،ح13514)؛ 2. در برابر مردم و به هنگام ترس بردبار بوده و میانه رو باشد (همان،ح13515)؛ 3. هوشیار، محتاط و عاقبت اندیش باشد و نفس خویش را کنترل کند (همان،ح13516)؛ 4. پندپذیر و در جستجوی تجربه باشد(همان،ح13517)؛ 5. در ادراک، دقیق و باریکبین بوده و زمانی که تشخیص دو امر بسیار به هم نزدیک می شود،قدرت تمییز داشته باشد(همان،ص515،ح13602)؛ 6ـ از جدال با مردم پرهیز کند و با ایشان مدارا نماید (همان،ص527،ح13660).
حال به ويژگيهاي مشاور از ديدگاه امام علي (عليهالسّلام) بر ميگرديم:
صبر و بردباری و پرهیز از جدال: در عموم مواقع انسانها زمانی به مشورت با دیگران نیازمند میشوند که در شرایط و موقعیّت جدیدي قرار گرفته باشند و از زاویهي اندیشهي خود قادر به حلّ موضوع نباشند. در چنین مواردی، این افراد به لحاظ عاطفی تحریک میشوند. حسّ خشم، ترس (در مواجهه با واقعیّت، شرایط جدید، بحران یا ...)، التهاب، برانگیختگی و هیجان، در شمار احساساتی است که شخص در مواجهه با شرایط جدید تجربه میکند. وقتی کسی از مشاور در زمینه ای درخواست کمک میکند، با تشریح شرایط پیش رو، احساسات خویش را از طریق سطح محتوای کلامی یا سطح فرا ارتباطی منتقل مینمايد. اینجاست که مشاور نیز تحت تأثیر احساسات وی قرار گرفته و تجربیّات حسّی خود مشاور نیز، سبب تحریک او میشود. در این شرایط احساس برانگیختگی و پرخاشگری جزء اوّلین تحریکات عاطفی افراد است و اگر شخص، سابقهي کنترل روانی و یا به عبارت دیگر صبر در هنگام خشم (خویشتن داری) را نداشته باشد؛ در شرایط سخت و بحرانی، قدرت کنترل خویش را نخواهد داشت.
پس به هر میزان که شخص از لحاظ تهذیب نفس قویتر بوده و تسلّط بیشتری بر خویش داشته باشد در چنین شرایطی بهتر میتواند خشم یا ترس خود را کنترل نموده و بر احساس خود غلبه کند. امام علی (علیهالسّلام) ميفرمايند : بـردبـارى پـردهاى پـوشـانـنـده و خـرد، شمشيرى برّنده است پس عيبهاى اخلاقى خود را با بردبارى بپوشان و با خردت به جنگ با هوى و هوست برخيز. (محمدي ري شهري، ج3، ص 212، ح ٤٤٦١).
امّا احساس به تنهایی در چرخهي استدلال جایی ندارد؛ چرا كه ممکن است در یک ماجرا، زاویهي دید دیگری صحیح باشد یا نوعی از تجربه در مواجهه با یک واقعیت نه تنها مفید نبوده بلکه دخالت آن، اثرات سوئي را به دنبال داشته باشد. احساسات با نزدیک شدن مرز یک حقیقت به حریم آن، پیش از عقل فعّال میشوند؛ قوّهي درک و استدلال را کنار زده و واکنش نشان میدهند و مانع پذیرش واقعیت یا حقیقت میگردند. «احساسات انسان ابزار شناخت نیستند و اگر به عنوان ابزار شناخت به کار روند، زندگی و بهزیستی انسان در معرض خطر بزرگی قرار میگیرد. احساسی که انسان نسبت به حقیقت و یا موضوعی دارد، ربطی به درست یا غلط بودن قضاوت آدمی ندارد»(ناتانيل براندن،ص108).
حضرت علی (عليهالسّلام) میفرمایند: «اصبرْ على مَرارةِ الحقِّ ، و إيّاكَ أنْ تَنْخَدِعَ لحَلاوَةِ الباطِلِ؛ تلخى حق را تحمل كن، مباد كه فريب شيرينى باطل را بخوری»(محمديريشهري،ج3،ص149،ح4259).
و در جای دیگر میفرمایند:
«الحقُّ كُلُّه ثَقيلٌ ، و قد يُخَفِّفُهُ اللّه ُ على أقوامٍ طَلَبوا العاقِبَةَ فصَبَّروا نُفوسَهُم ، و وَثِقوا بصِدْقِ مَوعودِ اللّه ِ لمَن صَبرَ و احْتَسَبَ ، فكنْ مِنهُم و اسْتَعِنْ باللّه؛ حق همهاش سنگين است، امّا خداوند آن را بر مردمانى كه جوياى عاقبت و آخرتند سـبـك مـىگـرداند و از اين رو، جانهايشان را به شكيبايى وا مىدارند و به درستى وعدهي خدا به كـسانى كه در راه خدا صبر وشكيبايى مىكنند، اطمينان دارند. پس تو از اين عدّه باش و (در اين راه) از خدا كمك بجوى»(همان،ص149،ح4258).
کنترل نفس و پرهیز از گناه: «انسان در مقام یک موجود آزاد و برخوردار از وجدان آگاه مختار، از نظر زیستی طوری آفریده نشده است که خود به خود و به طور خودکار ارزشهای درست و خیر و صلاح خود را بداند و انتخاب نماید»(ناتانيل براندن،ص151). ارزشهای یک شخص نتیجهي تفکّری است که او انجام داده یا از انجام آن غفلت ورزیده است(همان،ص100). پس احساسات انسان که تا حدّ بالایی زاییدهي ارزشها و تفکّرات وی است میتواند غلط بوده و او را به مسیر اشتباهی راهنمایی کند. اینجاست که نیروی استدلال و خودآگاهی که خود مولود اختیار و ارادهي آدمی است وارد عرصه میشود. قضاوت دربارهي صحّت یا ارزشمندی احساسات، کششها و جاذبههای درونی، یکی از وظایف و هدفهای مهم نیروی استدلال است. امام علی (علیهالسّلام) ميفرمايند: «با هوس مخالفت كن؛ تا به سلامت مانی» (محمديريشهري، ج 13، ص66، ح٢١٤٦١). و همچنين متذكّر ميگردند: «شـمـا را بـه دورى گـزيـدن از هوس سفارش مىكنم زيرا هوس به كورى فرا مى خواند و آن (باعث) گمراهى در آخرت و دنياست» )همان،ص60، ح٢١٤٢٦).
ادراک، دقّت، ظرافت دید: ارتباط میان اشخاص و برداشتهای ما از محیط اطراف به فرآیند ادراک بستگی دارد. به دریافت های اوّلیه از محیط که در مغز جمع و نگهداری میشوند؛ ادراک میگویند. ادراک هرگز به آسانی صورت نمیگیرد و یک جریان صریح و خالی از ابهام نیست؛ در واقع ادراک، تحت تأثیر عوامل مختلف قرار دارد.
اسلام به مؤمنین دستور میدهد که در عالم سیر کنند و به کسب دانش و علوم مختلف بپردازند. زمانی که شخص، چنین دستوری را سرلوحهي برنامهي زندگی خویش قرار دهد؛ به جهت ارتقای سطح ادراک و آشنایی با جنبههای مختلف امور، افق دید خود را وسعت میبخشد. از سوی دیگر، بر اساس سطح خودآگاهی میآموزد که با واقعیّتها روبهرو شود. اگر چه این شخص نیز از زاویهي تجارب و شخصیّت خود به مسایل مینگرد امّا اصل برخورد با واقعیّت، سبب میشود که در مواجهه با هر موضوعی ابتدا به صورت ناخودآگاه آن را واقعیّت سنجی نماید. آیا این مسأله حقیقت دارد یا بر اساس یک تصوّر جمعی (خرافه، شایعه یا ...) شکل گرفته است؟! در واقع اسلام با دستور به کسب علم و دانش، سیر در آفاق و بررسی احوال گذشتگان، سعی در شکستن تفکّرات قالبی دارد و از مردم میخواهد که بر اساس دید حقیقت بین و حقیقت سنج، و سطوح بالای ادراک (بصیرت) به مواجهه با واقعیّتها و حلّ و تفسیر آنها بپردازند.
اسلام با توجّه به خصوصیّات شکلدهندهي ادراک، افراد را دعوت به مشورت در امور با مشاوران خردمند و عاقل میکند. شخص خردمند، دقیق و نکته سنج است. خودآگاهی وبصیرت به وی اجازه نمیدهد که احساسات و عواطف شخصی را در مسائل وارد سازد و تصمیمات او بر اساس استدلال و تفکّر صورت میگیرد. به علاوه عنصر تجربه نیز به کمک وی میشتابد و مانع از بروز اشتباه در برداشت و تصمیمگیری وي میشود. نکته سنجی به وی این قدرت را میدهد تا مسایل را به صورت کامل، ادراک و تفسیر کند. چون این شخص از مواجهه با واقعیّت هراسی ندارد، از نفسی مهذّب برخوردار است و بر خدا توکّل میکند پس نزدیکترین و کاملترین ادراک را به واقعیّت دارد. از سوی دیگر، خدا نیز عهد کردهاست که توکّلکنندگان را از فضل خویش یاری نماید. چنانكه در آيهي160 سورهآلعمران آمدهاست: «اگر خداوند شما را يارى كند، هيچ كس بر شما پيروز نخواهد شد! و اگر دست از يارى شما بردارد، كيست كه بعد از او، شما را يارى كند؟ و مؤمنان، تنها بر خداوند بايد توكّل كنند».
از سوی دیگر، اسلام به جهت دستورات تربیتی دقیقی که در مورد تربیت فرزند (از لحظة شکل گیری نطفه تا زمانی که مراحل رشد جسمی ـ روانی او کامل می شود) دارد. ارزشهای اسلامی در روح شخص نهادینه شده و از زاویهي یک دید الهی به مسایل پیرامون خود مینگرد و هر چه سطح خودآگاهی شخص در سایه سار دستورات فردی، اجتماعی اسلام ارتقا یابد، تصمیمها و تشخیصهای او به صواب نزدیکتر خواهد بود.
علم و دانش:
حضرت علی (عليهالسّلام) در باب علما چنین به مالک اشتر امر میفرمایند:
« وَأَكْثِرْ مُدَارَسَةَ الَعُلَمَاءِ، وَمُنَافَثَةَ الْحُكَمَاءِ، فِي تَثْبِيتِ مَا صَلَحَ عَلَيْهِ أَمْرُ بِلاَدِكَ، وَإِقَامَةِ مَا اسْتَقَامَ بِهِ النَّاسُ قَبْلَكَ؛ برای بهرهبرداری از علم عالمان، زانوی تعلّم در برابر آنان به زمین گذار؛ و برای اخذ حکمت از حکما با آنان به تحقیق و کنجکاوی بپرداز. زیرا علم و حکمت آنان تأثیر قطعی در اصلاح امور جامعهي تو خواهدداشت. و اصلی که حیات مردم را پیش از تو بر مبنای مدنیّت صحیح بر پا میداشت؛ تثبیت خواهند نمود»(نهج البلاغه،ص949).
تجربه:
آموختههای انسان از حوادث و مسایل گذشته به منظور پیشگیری از تکرار آن مسایل را تجربه مینامند. به عبارت دیگر، احساسها و هیجانهای خوشایند یا ناخوشایند در برابر محرّکها به صورت تجربه در شخص شکل میگیرند و اساس خودآگاهی و نگرش فرد را تشکیل میدهند(محمدي ريشهري،ج2،ص185،ح2461) و ضمیر ناخودآگاه سعی میکند طوری برنامهریزی نماید که از ادراک مجدّد تجربههای ناخوشایند جلوگیری شود؛ احساسهای انسانی برگرفته از تجارب هستند. اگرچه احساسها، تمام ماهیّت تجربه را تشکیل نمیدهند امّا از آن جهت که اغلب مردم به جای ضمیر خودآگاه، بر اساس احساسات خویش تصمیم میگیرند؛ اهمیّت این موضوع بیشتر میشود.
امام علی (عليهالسّلام) می فرمایند:
« مَن أحْكَمَ التَّجارِبَ سَلِمَ مِن المَعاطِبِ ، مَن غَنِيَ عَنِ التَّجارِبِ عَمِيَ عنِ العَواقِبِ؛ هر كس بهدرستى تجربه آموزد، از هلاكتها جان سالم به در برد و هر كس از تجارب بىنيازى جويد، عواقب امور را نبيند»(همان،ص184،ح2461).
گروهی در باب تجربه، آن را آموخته های فردی میپندارند، در حالی که تجربه، پند گرفتن از وقایع گذشته است و یکی از دلایل مهمّی که اسلام به مؤمنین دستور میدهد كه به بررسی احوال اقوام گذشته و علّت انحطاط آنان بپردازند(همان،ج5،ص467،ح9285)، این است که عبرتپذیرند (همان،ج7،ص36،ح11874) و با افزودن تجارب ایشان به تجربه های شخصی (همان،ج2،ص185،ح2464)، خود را از مواجهه و تکرار این مسایل بیمه کنند(همان،ج7،ص42،ح11906).
از سوی دیگر، تجربه سبب ارتقای خودگردانی در افراد می شود. خودگردانی، عبارت است از فرآیند کنترل مداوم پیشروی به سوی اهداف، بررسیکردن پیامدها و تغییر جهت دادن تلاشهای ناموفق (لورا اي.برك،ج1،ص417). اگر شخص از تجربهی کافی در امو برخوردار نباشد نمیتواند پیامدهای مختلف و نتیجهی کار خود را پیشبینی کند و علل شکست گذشتگان خود را تکرار مینماید. ارتقای خودگردانی منجر به افزایش موفّقیت در امور مربوطه میگردد و احتمال شکست را کاهش میدهد.
از این جهت که پیش از این دربارهي جایگاه تجربه و عبرتپذیری در مباحث عقل و دانش صحبت شد به همین گفتار دربارهي تجربه اکتفا میشود.
دور اندیشی و عاقبت اندیشی:
امام علی (عليهالسّلام) دربارهي تعریف دوراندیشی چنین میفرمایند:
«الحَزمُ النَّظَرُ في العَواقِبِ ، ومُشاوَرَةُ ذَوي العُقولِ؛ دور انديشى عاقبت نگرى است و رايزنى با خردمندان» (محمديريشهري،ج3،ص55،ح3873). در حدیث دیگری در این باب، حضرت (عليهالسّلام) از امام حسن (عليهالسّلام) دربارهی تعریف دوراندیشی سؤال مینمایند و ایشان دوراندیشی را چنین تعریف میفرمایند:«اين كه منتظر رسيدن فرصت خود باشى وچون فرصت دست داد بشتابى»(همان،ص56،ح3878).
2ـ مشورت با دشمن:
پیش از شروع بحث مشاوره با دشمن باید مطالبی در مورد بحث فرهنگ و جایگاه فرهنگ در رفتار عمومی مطرح گردد. فرهنگ مجموعهای از نحوهي انجام امور، احساس و فکر را مشخّص میکند که بین اعضای یک گروه یا جامعه مشترک است (پيربادن،ص100). فرهنگ، نگرشها و رفتارها را مشخص میکند. البتّه ممکن است افراد به ندرت متوجّه تأثیری که فرهنگ در شیوهي تفکّر، گفتار و رفتار ایشان دارد، بشوند. فرهنگ هر گروه یا جامعهای را، الگوهای فکری، رفتاری و شخصیتیای که اعضا از آن الگو برداری میکنند، ارائه و گاهی نیز، تحمیل مینماید. به همین خاطر، بین اعضای هر گروه یا جامعهای به لحاظ رفتار و نگرش، نوعی همرنگی و همراهی وجود دارد و با شناخت نمایندههای هر فرهنگ، تا حدّ بالایی میتوان به طرح فرهنگی جاری در بین یک قوم خاص و نقاط آسیب پذیر آن گروه یا جامعه پی برد.
در بحث مشاوره با دشمن این سؤال مطرح میشود که تا چه حد میتوان برای مشورت با دشمن و مشاوره، نصایح و راهکارهای او ارزش قایل شد. هر عاقلی این را میداند که دشمن به سود شخص سخن نخواهد گفت(محمديريشهري،ج7،ص111،ح12197) و از سوی دیگر، با احادیثی مواجه می شویم که حضرت علی (عليهالسّلام)، بزرگ مرد وادی دین و سیاست، به مشورت با دشمن، توصیه میکنند. حال این سؤال مطرح می شود که مشورت با دشمن چه تأثیرات مفید و ارزشمندی را در پیدارد؟
به طور کلّی میتوان ارزش و فایدههای مشورت با دشمن را تحت دو عنوان تقسیم بندی نمود:
آشتی با دشمن:
گاهی اوقات، دشمنیها به جهت سوء تفاهمها، برداشتهای اشتباه یا ... است. در این شرایط بهترین چیز صحبت دو طرف است. زمانی که در چنین شرایطی به فرد مقابل احترام گذاشته شود؛ با وی مشورت شده و شخص درک کند که نظرش برای مخاطب، محترم است، پایهای برای برقراری دوستی و رفع مشکلات فیما بین میگردد.
حضرت علی (عليهالسّلام) در این باره میفرمایند:
«الاستِصلاحُ لِلأعداءِ بِحُسنِ المَقالِ و جَميلِ الأفعالِ ، أهوَنُ مِن مُلاقاتِهِم و مُغالَبَتِهِم بِمضيضِ القِتالِ؛ به آشتى كشاندن دشمنان با زبان خوش و رفتار نيك آسانتر است از رويارويى با آنها و چيرهجويى بر ايشان از طريق پيكار سخت»(همان،ص111،ح12198).
امّا این سؤال نیز مطرح میشود: آیا ریشهي تمام دشمنی ها در سوء تفاهمهاست؟
حضرت علی (عليهالسّلام) میفرمایند:
«مَن كانَ نَفعُهُ في مَضَرَّتِكَ ، لَم يَخلُ في كُلِّ حالٍ من عَداوَتِكَ؛ هركه سودش در زيان تو باشد، در هيچ حالى از دشمنى تو دست بردار نيست»(همان،ص113،ح12206).
شناخت برنامهها و اهداف دشمن:
امروزه یکی از مباحث مهمّ روانشناسی، علم رفتارشناسی و ارتباطات است. در مشاوره با دشمن، همواره باید این نکته را در نظر داشت که تضاد در منافع، اهداف و ایدئولوژی سبب بروز خصومت و دشمنی میگردد. اسلام هم به مسلمانان دستور میفرماید که سعی کنند با سایر گروهها، زندگی آرام و مسالمت آمیزی را در پیش بگیرند و با دوستی و مودّت با آنان رفتار نمایند و از سوی دیگر، میفرماید که نباید به دشمن پشت کرد و از او غافل شد؛(همان،ص110،ح12192) چرا که هر لحظه غفلت ممکن است نتایج تأسّفباری را به همراه داشته باشد. گاهی اوقات دشمن خود را در قالب یک دوست به مسئولین نظام اسلامی نزدیک مینماید و نقش یک مشاور دلسوز را ایفا میکند و از این طریق برنامههای نظام و نقاط آسیبپذیر را شناسایی کرده و ضربههای اساسی به آنان وارد ميسازد همان،ج6،ص571،ح11717). صفت دشمن مخفیانه عملکردن است. وقتی با دشمن در امری مشورت میکنیم، او در جهت منافع خود از شیوههای مختلفی استفاده میکند تا به هر صورت که شده یا شخص را وادار به انجام کاری نماید یا از انجام کاری بازدارد به این صورت شخص میتواند اندیشههای مخفی دشمن را از نوع راهنماییای که میکند و اهدافی را که در جهت ضربهزدن به کیان اسلام دارد؛ شناسایی نماید. مثلاً دشمن در امری سعی میکند ایجاد رعب و وحشت نماید چرا که انجام آن عمل، قطعاً به ضرر او خواهد بود. در نتیجه با ایجاد ترس در مخاطب سعی میکند وی را از اقدام به آن كار برحذر دارد.
پس بر حاکم امّت اسلامی واجب است که در هر لحظه، از عملکرد و برنامههای دشمن آگاه باشد تا بتواند در صورت نياز، از کیان جامعهي اسلام محافظت نماید.
شناسایی از طریق فرهنگ: یک فرهنگ نه تنها با رفتارهای غالب، بلکه با حفظ رفتارهای حذف شده با الگوهای معمول در یک جامعهي معیّن، مشخّص میگردد. از طرف دیگر، یک ناخودآگاه قومی وجود دارد که به وسیلهي آن قسمتی از ناخودآگاه کلّی فرد، به وجود خواهد آمد که با اغلب اعضای فرهنگ خود مشترک است (پيربادن،ص142). در این حالت، دشمنی که با وی مشاوره میشود در حقیقت، نمایندهي فرهنگ فکری خویش است. شناخت ریشههای تفکّر دشمن، سبب آشکار شدن نقاط آسیبپذیر و استراتژیهای وی میگردد. فرهنگ هر جامعهای به صورت کلّی، در شیوهي تفکّر و زاویهي دید مؤثّر است و شیوهي تفکّر و استدلال در انتخاب نوع برنامه و استراتژی تأثیرگذار است.
شناسایی غیرمستقیم: این بخش را میتوان شناخت دشمن از طریق دشمن نیز عنوانگذاری نمود. زمانی که بین دو نفر ارتباط کلامی برقرار میشود، مفاهیم تنها از طریق کلام منتقل نمیشوند؛ بلکه قسمت اعظم افکار هر فرد توسّط حالات بدن، چهره و ... مشخّص میشود که امروزه به عنوان یکی از شاخههای روانشناسی در دانشگاههای روز دنیا تدریس میشود. امّا سؤال این است که آیا شخصی که به این علم اشراف ندارد نیز میتواند از این خصیصه استفاده نماید؟ برای پاسخ به این سؤال باید به مبحث ادراک برگردیم. در مبحث ادراک بیان شد که بستر و زمینهای که شخص با آن مواجه میشود اگر چه به صورت عینی درک نشود، امّا در ادراک بسیار تأثیرگذار است (مگدالنداروتيادرنون،ص64). این در حالیاست که اسلام در مورد انتخاب حاکم، در وهلهي اوّل آن را مستقیم انتخاب خدا میداند و در سطح بعد، افرادی را لایق این جایگاه میشمارد که نزدیکترین افراد به حاکم اسلامی هستند. اسلام شخصی را لایق میداند که به زبان علم امروز، در بالاترین سطح خودآگاهی، علم، خویشتن داری، ادراک و ... باشد؛ در نتیجه، حتّی اگر به علم رفتارشناسی آگاه نباشد با توجّه به تواناییهای والایی که دارد؛ با تجربه و ادراک از محیط، تا حدّ بسیاری میتواند به قوانین رفتارشناسی پی ببرد.
حضرت علی (عليهالسّلام) میفرمایند:
« اِستَشِر أعداءَکَ تَعرِف مِن رَأیِهِم مِقدارَ عَداوَتِهِمُ وَ مَواضِعَ مَقاصِدِهِم؛ با دشمنانت مشورت کن تا از رأی آنان مقدار دشمنیشان را بدانی و جایگاهشان را از اندیشهشان بفهمی»(تميميآمدي،ح2455) .
شناسایی نقاط ضعف و آسیب:
دشمن سعی میکند از نقاط ضعف وارد شده و ضربه بزند. هنگام صحبت و مشاوره با دشمن، وی سعی میکند از نقاطی وارد شود و روی زمینههایی دست بگذارد که شخص مورد نظر، نتواند در آن قسمتها پاسخگو باشد و احساس ضعف و رخوت در وی ایجاد نماید یا روی نقاط ضعف سرپوش بگذارد (محمدي ري شهري، ج8، ص309، ح14800)؛ در صورتی که گاهی هدف از بیان نقاط ضعف، تخریب روحیهي مخاطب است یا سعی میکند از این نقاط در مسیر اثبات نظر خویش استفاده کند. به همین دلیل، با آشکار ساختن نقاط آسیبپذیر، اشکالها و نقاط ضعف؛ تلاش میکند در مسیر اهداف خویش، همه چیز را بزرگنمایی کند.
هنگامی که قصدِ سرپوش گذاشتن روی نقاط ضعف را دارد، سعی میکند در جهت مخالف آن وارد شود و شخص را چنان تحریک کند که بدون در نظر گرفتن جوانب امر، اصطلاحاً بیگدار به آب بزند و اقدام نماید. وقتی افراد دچار هیجان شوند و به شدّت تحریک گردند در بيشتر مواقع نسبت به نقاط آسیب پذیر نقشه بیتوجّه خواهندشد. در چنین زمانی شخص میتواند مطمئن شود که قطعاً دشمن در صدد انجام کاری است که نمیخواهد دیگران متوجّه آن بشوند و به همین سبب برای سرپوش گذاشتن روی نقاط آسیب و جوانب موضوع مورد مشاوره، مخاطب خود را تحریک میکند.
کمبودها و نقاط آسیبي که دشمن میتواند از طریق آنها وارد شود: پیش از این دربارهي ارزش تصوّرات قالبی صحبت كرديم و عنوان گردید که بیشتر مردم در هر جامعه ای بر اساس احساسات و منافع شخصی خویش تصمیم ميگيرند. به همین دلیل این نوع تصوّرات که شایعه و خرافات، دو قسم از آن را تشکیل میدهند؛ متناسب با هر فرهنگ، در بین مردم جایگاه ویژهای دارد.
این بحث از دو جهت در دشمن شناسی اهمیّت ویژهای پیدا میکند. 1ـ در مباحث گذشته بیان كرديم که در یک شرایط آرام، ادراک تا حدّ بالایی از درک تحوّلاتی که در این بستر آرام صورت میپذیرد عاجز است. دشمن با شناسایی فرهنگ مردم هر جامعه و نفوذ در آن، به نقاط آسیب نگرش و ادراک مردم پی میبرد و با استفاده از یک بستر آرام میتواند با ایجاد یک تصوّر جدید در بین مردم يا تغییر این نوع تصوّرات به نفع خود دربارهي موضوع یا فردی خاص، احساسات عمومی را تحریک کند. در این شرایط در یک تحریک عمومی، مردم بدون اطّلاع از این جریان به سربازان دشمن در داخل مرزهای خودی تبدیل میشوند. زمانی که ادراک ناچار است بر سوژههای متعدّد و متنوّع تمرکز نماید، از درک چنین مسایلی که در یک بستر آرام در حال شکلگیری است غافل میماند. عموماً مسئولین حکومت به جهت اشتغال به مسایل زیاد تا حرکت جریان تصوّرات، متوجّه این امر نمیشوند و اینجاست که نقش مشاور پررنگ میشود. مشاوری که تمام خصوصیّات فوق را داراست و به صورت تخصّصی در موضوع دانش و علم خود تمرکز و فعالیّت میکند؛ اگر باریک بین و دقیق باشد به راحتی میتواند به سبب حضور اجتماعی بیشتر در بین مردم از جریانهای رایج و در حال تغییر مطّلع گردد. 2ـ موضوع مهمّ دیگر، مشاورهي مستقیم با دشمن است. زمانی که حاکم، توسّط مشاورین اصلح خود از جریانهای در حال وقوع اطّلاع داشته باشد و به مشاوره با دشمن بپردازد، بهراحتی میتواند به ریشهي برنامههای دشمن و هدفی که در ایجاد یا تغییر این تصوّرات دنبال میکنند، پی ببرد و نقاط آسیبپذیر را شناسایی نماید. پیش از این بیان كرديم کمتر شخصی است که بتواند پیامهایی را که از طریق کلام و رفتار قابل انتقال است، مخفی نگاه دارد. برای این نوع از شناسایی دشمن، تنها چیزی که حائز اهمیت است،علم، ادراک، دقّت و باریک بینی شخصی میباشد که درخواست مشاوره از دشمن مینماید.
شناسایی بسترهاي موجود: چنانچه پیش از این بیان شد؛ اگر محرّکها طیّ مدّت زمان طولانی به طور ثابت و یکنواخت تکرار شوند؛ ممکن است مشاهده کننده به هیچ وجه نتواند به این محرّکها دقّت کند، چون در این حالت شخص نمیتواند در مدّت طولانی به یک مورد تكراري توجّهکند. در یک واقعه با چندین محرّک، در بازهي زمانی طولانی که محرّکها از نظر شدّت با هم متفاوت هستند، شخص به محرّکی واکنش نشان میدهد که بیشتر از بقیّه توجّه وی را به خود معطوف کند و بدین ترتیب قادر نخواهد بود از ایجاد یا ناپدید شدن سایر محرّکها اطّلاع کسب کند(مگدالنداروتيا درنون،ص66). این یکی از شرایطی است که دشمن از آن استفاده میکند و در یک بستر آرام (کم بودن میزان و شدّت محرّک)، سعی میکند نظر جمع را به سوی محرّک دیگری جلب کرده و اهداف اصلی خود را تحقّق بخشد. گاهی ممکن است دشمن، حتّی یکی از اهداف یا برنامههای خود را برملا کند تا نظر طرف مقابل را کاملاً بدان معطوف سازد یا حتّی در یک مدّت کوتاه با ایجاد یک موج روانی، جهت دقّت را بر هم بزند. در این حالت، عدم تکرار محرّک (عملی که برای پیشبرد اهداف خاص صورت میگیرد.) در کنار عوامل فوق، بررسی تحرّکات دشمن را سخت میکند یا اینکه ممکن است کلا ًجهت دقّت به جوانب دیگری معطوف شود. در این حالت یکی از مواردی که در بررسی برنامهها و اهداف دشمن تأثیرگذار است مشاوره با دشمن است. در اینجا بار دیگر بحث فرهنگ مطرح شود و اینکه کلام هر کسی زاييدهي تفکّرات فرهنگی خویش است و افراد زیرک و مخاطب شناس قدرت تشخیص سره از ناسره را از میان کلام دشمن دارند.
نتيجه اينكه:
حضرت علی (عليهالسّلام) مشاورین خود را به دو گروه تقسیم میکنند. شاخصهای گروه اوّل، خرد، دانش، تجربه و دوراندیشی است. عقل، خود به دو قسمت عقل مطبوع و عقل مسموع تقسیم میشود. عقل مطبوع از ابتدا در نهاد بشر به ودیعه قرار گذاشته شده است؛ امّا عقل مسموع، از طریق ادراک، ایجاد يا افزایش سطوح خودآگاهی انسان، تعالی مییابد. خودآگاهی به انسان کمک میکند تا دربارهي واقعیّاتی که با آن مواجه شده؛ استدلال و تفکّر نماید. خودآگاهی هر انسان در مواجهه با واقعیّت و کسب علم ارتقا مییابد و به مرور با تکرار و گذر زمان در ضمیرناخودآگاه به صورت تجارب ذخیره میشود. خودآگاهی، تنها بخشی از اطّلاعاتی است که به صورت تجربه در ضمیر ناخودآگاه ثبت میشود. احساسات، برداشتهای شخصی و اطّلاعاتی که از محیط، پیش از شکل گیری خودآگاهی به سیستم ادراک وارد میشوند نیز، به صورت تجربه ثبت میگردند. تجارب خاستگاه دوراندیشی است. هیچ شخصی هنگام اقدام به عمل، در جستجوی شکست نیست. دوراندیشی این امکان را فراهم میآورد که شخص با استفاده از خودآگاهی و علم خویش، تمام جوانب امر را بسنجد و سپس اقدام نماید. به این صورت، تجربه و دوراندیشی در کنار خودآگاهی تأثیر بسیاری در تصمیمگیری و برنامهریزی موفّق دارد؛ به هر میزان که سطح خودآگاهی بالا باشد و تجارب شخصی و عبرتپذیری فرد بیشتر باشد، عاقبتسنجی دقیقتر خواهد بود و احتمال پیروزی بیشتر است.
در قسمت دوّم، مشاوره با دشمن مطرح گردید. مشاوره با دشمن از دو نظر بسیار حائز اهمیّت است. در مورد دشمنیهایی که منشأ منفعتی یا اعتقادی نداشته باشند، سایر مسایل را میشود تا حدّ بالایی با برقراری روابط دوستانه، برطرف یا کنترل نمود. در مورد نوع دوم دشمنیها نیز حضرت (عليهالسّلام) میفرمایند که همواره باید هوشیار باشید چرا که چنین دشمنی دست از تعدّی برنخواهد داشت و غفلت سبب خسران خواهد شد؛ از این رو، توصیه میفرمايند برای شناخت دشمن، آشنایی با اهداف و برنامهریزیهای آینده و برنامههای در دست اقدام، حتماً با دشمن مشورت نمایيد. شناخت نقاط ضعف در دولت خود و دشمن از دیگر نکتههای با اهمیّت است. این یک واقعیّت است که دشمن سعی میکند با شناخت نقاط ضعف، از طریق آنها وارد شده و ضربههایی اصلی و محکم را به بدنهي نظام اسلامی وارد نماید. در این شکل از مبارزه به این دلیل که نیازی به لشگرکشی نخواهد بود؛ هزینههای کمتری را در برخواهد داشت. به همین سبب، دشمن دانا قطعاً به عنوان اوّلین راه نفوذ و ضربهزدن به آن میاندیشد. مشاوره با دشمن این امکان را در اختیار میگذارد که با نقاط ضعف و آسیبپذیر خود آشنا شده و آن ها را مرتفع گردانيم. از سوی دیگر، تا حدّی میتوان به نقاط ضعف و آسیب پذیر تفکّر دشمن نیز پی برد و این امر در مقابله و رفع خطر بسیار حیاتی است.
منابع:
1. قرآن کریم؛ ترجمة محمد مهدی فولادوند.
2. «نهج البلاغه»، ترجمهي محمّد تقی جعفری، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ ششم، سال 1384.
3. تمیمی آمدی، عبدالواحد،«غررالحكم و دررالکلم»، ترجمة لطیف راشدی و سعید راشدی، انتشارات پیام علمدار، چاپ سوم 1390.
4. سی دی میزان الحکمه، محمدی ریشهری، تولید موسسة علمی فرهنگی دارالحدیث.
5. محمدرضا حکیمی و دیگران، «الحیاه»، جلد 1، ترجمة احمد آرام، انتشارات دلیل ما، چاپ هفتم، بهار1385.
6. پیر بادن، «روان شناسی شخصیت جنبه های روانی ـ اجتماعی»، ترجمة محمود ایروانی، انتشارات آفرینش، تهران، چاپ اول، مهر 1374.
7. لورا ای. برک، «روان شناسی رشد»، جلد1، ترجمة یحیی سید محمدی، نشر ارسباران، چاپ نهم، بهار 1386.
8. مگدالن داروتیا درنون، «روان شناسی ادراک و احساس»، ترجمة علی پور مقدم، انتشارات مشعل اصفهان، چاپ سوم، 1367.
9. ناتانیل براندن،«روان شناسی حرمت نفس»، ترجمه جمال هاشمی، شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ اول، زمستان1371.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 20