مهمترین مؤلفه‌های خویشتنداری در مدیریت

استاد شایسته‌خوی

اسلام نظام ارزشی عمیق، گسترده و منسجمی است که مدیریت مدیران مسلمان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و بر روش عملی آن‌ها تأثیر می‌گذارد و به حرکت آن‌ها جهت داده و منجر به برقراری ارتباطات سازمانی بر اساس ارزش‌های اسلامی می‌شود. این ارزش‌ها با مکارم اخلاق و پاکیزه کردن نفس از هرگونه رذیله‌ی اخلاقی و روابط صالح متکی بر عبادت خدا محفوظ می‌ماند.

از این رو خصلت‌ها و ویژگی‌هایی برای مدیران از منظر تعالیم اسلامی لازم است که آن‌ها را در پیشبرد و پیشرفت اهداف مجموعه‌ی تحت مدیریتشان راهبری و هدایت کند.

یکی از خصلت‌هایی که در این نوشتار درصدد بررسی آن هستیم، خویشتنداری مدیر است؛ یعنی خودنگهداری و خود کنترلی نفس؛ زیرا مدیری که با اخلاق اسلامی و با روح توکل به خدا و اعتماد و قدرت بی نهایت الهی تربیت یافته است، به هنگام بروز خطرات و بحران‌ها خود را نمی‌بازد و متانت و آرامش خود را از دست نمی‌دهد و با فروتنی و روابط صحیح، علاقه کارکنانش را جلب می‌کند.

استاد اعتمادی از کسانی بودند که در کنار استاد طاهایی سبکی بدیع در فرآیند مدیریت آموزشی و فرهنگی مؤسّسه‌ی علمی تحقیقی مکتب نرجس (س) و مدیریت مدرسه فاطمة الزهرا(س) توس با تکیه بر خدا محوری و تأسّی از سیره‌ی اهل بیت(ص) ایجاد نمودند که نتایج آن در شاگردان و کارکنان این دو مجموعه بروز و ظهور دارد، مهمترین مؤلفه‌هایی که در این مسأله نمود دارد را در مباحث زیر پی می‌گیریم:

1. ایمان

ایمان از مؤلفه‌هایی که می‌تواند خویشتن‌داری را در مدیر تقویت نماید. در کلام مولا علی† ایمان، معرفت و شناخت به دل، اعتراف به زبان و انجام دادن با اعضا معنا شده است (ر.ک: نهج البلاغه، حکمت 218). البته درجات ایمان و مقامات آن متفاوت است. امام علی† می‌فرماید: «بُنِيَ الْإِيمَانُ عَلَى أَرْبَعِ دَعَائِمَ الْيَقِينِ‏ وَ الصَّبْرِ وَ الْجِهَادِ وَ الْعَدْلِ» (مجلسی، ج79، ص137)؛ در جای دیگری رسول خدا… صبر را نصف ایمان بر می‌شمارند: «الصَّبْرُ نِصْفُ‏ الْإِيمَان‏» (دیلمی، ج1، ص12).  برای همین است وقتی ایمان به خدا در دل وارد شد خود را در محضر خدا می‌یابد و بر اعمال خود مواظبت می‌کند. روحیه‌ی خداباوری او را به سمت خویشتن‌داری سوق می‌دهد و این سبب می‌شود در انجام مسئولیت، گزینش نیروها و به کارگیری نیروی انسانی مقیّد، حفظ بیت المال و... دقت ویژه‌ای بنماید.

پرمشغله بودن واحد آموزشی هر مجموعه‌ی علمی، نیازمند مدیریت صحیح ارکان آن مجموعه است. استاد اعتمادی با عزم و ایمان فعالیت می‌کردند و گواه این ادعا را می‌توان در کلام اساتید و همکاران آن مجموعه در پیشبرد سطح علمی و فرهنگی طلاب یافت (مصاحبه با خانم غلامی، خانم اعدادی، خانم تقربی و...).

2. سعه‌ی صدر

سعه‌ی صدر یعنی داشتن ظرفیت گسترده‌ی فکری و روحی که یکی از مصادیق مهم و قدرت اخلاقی است که در نفوذ و اثرگذاری مدیر بر کارکنان نقش بسزایی دارد و باعث افزایش اثربخشی و موقعیت شناسی مدیر می‌شود. از مهمترین عواملی که می‌تواند برای انسان شرح صدر ایجاد کند، معرفت است؛ زیرا معرفت تردیدها و پرده‌های اضطراب و اضطرار را کنار می‌زند و آدمی را به شرح صدر می‌رساند از دیگر عوامل ایجاد کننده‌ی سعه‌ی صدر قرآن است: «اللَّهُمَّ اشْرَحْ بِالْقُرْآنِ‏ صَدْرِي‏» (بحارالانوار، ج89، ص209)؛ و می‌توان به دعا اشاره کرد: «رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِي» (طه/ 25و26)، ذکر و یاد خدا نیز شرح صدر می‌آورد: «الذِّكْرُ يَشْرَحُ الصَّدْرَ» (غررالحکم و دررالکلم، ص48) پیامبر گرامی اسلام… برای انجام مسئولیت خطیر رسالت نیاز مبرم به شرح صدر و فراخی سینه داشت تا بتواند از یک سو مشکلات طاقت‌فرسا را تحمل نماید و از سوی دیگر اعراب جاهلی را هدایت کند لذا در قرآن پرده از این شرح صدر بر می‌دارد: «أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَک» (انشراح/ 1)

استاد طاهایی و استاد اعتمادی از کسانی بودند که به جرأت می‌توان گفت از این موهبت خدادادی بهره‌مند بودند؛ زیرا  فعالیت‌های مکتب نرجس(س) در قبل و بعد انقلاب و استوار ماندن این مجموعه نیازمند وسعت نظر و گشادگی دل مدیر و همکاران آن مجموعه است. آنها با ظرفیت ویژه و قدرت تحمل بالا نه تنها از مسائل پیش آمده نهراسیدند، بلکه به خوبی توانستند لحظات بحرانی را مدیریت نموده و سربلند بیرون آیند.

3. اعتقاد به معاد

فردی که معتقد به روز حساب و رسیدگی باشد کوشش خواهد نمود تا هواهای نفسانی خود را به اعتدال کشاند و در مسیر اسلام و قرآن حرکت کند و خود را برای آن روز آماده کند، زیرا فردا راه بازگشتی و جبرانی وجود ندارد؛ لذا اعتقاد به آخرت و روز حساب، زمینه ساز رعایت اخلاقیات و قانون در محیط کار است (ر.ک: حسینی و عباسی، 1391، ص139 و 139).

فاکتور اعتقاد به روز حساب، دل نبستن به دنیا و فریفته نشدن به زر و زیور آن در عمل فرد نمودار می‌شود و کنترل او را بر اعمال و رفتار خود افزایش می‌دهد، از این رو مسأله‌ی معاد بارها در سخنرانی‌های استاد اعتمادی به طلبه‌ها یادآوری می‌شد.

4. مسئولیت امانت الهی

اگر مدیر مسئولیت خویش را امانت الهی بداند در انجام آن کوتاهی نمی‌ورزد؛ لذا در سوره‌ی نساء آیه‌ی 58 می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلى‏ أَهْلِها وَ إِذا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ سَميعاً بَصيراً»؛ خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانشان بدهید و هنگامی که در میان مردم داوری می‌کنید به عدالت داوری کنید... .

این مؤلفه شایستگی ایجابی مدیر را می‌رساند و او را از ریاست طلبی، ظلم و ستم و... برحذر می‌دارد (ر.ک: گنجعلی و دیگران، 1392، ص106 و107).

استاد اعتمادی به این امانت الهی توجه داشت زیرا در طول این سال‌ها از زیر بار مسئولیت شانه خالی نکرد و بی‌تفاوت نبود حتی در اواخر عمرشان با آن ضعف بدنی در مکتب نرجس(س) حاضر می‌شدند و گفته‌های استاد طاهایی بعد از فوتشان گواه از اوج مسئولیت شناسی خانم اعتمادی بود.

5. تعهد و تخصص

داشتن علم بدون تعهد یا تعهد بدون علم برای اداره یک سازمان یا مجموعه کافی نیست بلکه هر کدام به نوعی ضرر زننده است. تعهد و تخصص مدیر است که قوه‌ی درک او را از مجموعه بالا می‌برد و سمت و سوی مسئولیت را بر وی می‌شناساند و او را در انجام فعالیت‌هایش پایدار می‌کند، استاد اعتمادی با این که در سِمت معلمی در دبیرستان مشغول کار بودند بعد از ورود به مجموعه مکتب نرجس(س) از استاد طاهایی تقاضای آموزش معارف دینی کرده که عطش خود را از دانشگاه امام صادق(ع) سیراب کنند. ایشان بعد از گذراندن دوره‌ها‌ی لازم به عنوان استادی متبحر در زمینه‌ی کلام، مباحث تفسیری و... شناخته می‌شوند.

بنابراین خویشتن داری یا مراقبت بر نفس در مدیریت مجموعه سبب رعایت ضوابط اخلاقی و اخلاق مداری در آن مجموعه است و از لغزش و کاستی‌ها در انجام امر خطیر مدیریت می‌کاهد و خدامحوری را در سراسر مجموعه بسط می‌دهد؛ لذا مهمترین مؤلفه‌های خویشتن داری را می‌توان در ایمان، سعه‌ی صدر، اعتقاد به روز حساب، مسئولیت امانت الهی و تعهد و تخصص دانست؛ زیرا نتایج و پیامدهای این مسأله در قالب‌های مختلف نسبت به اعضای مجموعه متبلور می‌شود که می‌توان به رفق و مدارا، کنترل خشم و غضب، حفظ کرامت و انسانیت، عدل و انصاف، محبت و عطوفت، حسن خلق و... اشاره کرد که نه تنها به خود بلکه به اعضای مجموعه نیز سرایت می‌کند و معیارهای ارزشی و اخلاقی را پایدار می‌سازد.

منابع

* قرآن کریم

** نهج البلاغه

1.  تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1410ق.

2. حسینی، نجمه، عباسی، عفت، راه کارهای نهادینه کردن اخلاق حرفه ای در سازمان‌ها از دیدگاه آموزه‌های دینی، فصلنامه اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، شماره پنجم، 1391.

3. دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب الی الصواب، ج1، قم، الشریف الرضی، 1412ق.

4. گنجعلی، اسدالله، مرتضی مرتضویان، محمد عبدالحسین‌زاده، بررسی معیارهای شایستگی در قرآن، اسلام و پژوهش‌های مدیریتی‌، 1392.

5. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج89و 79، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق. 

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 31