تاریخ ارسال خبر: 01 مرداد 1396
| گروه خبری:
در محضر استاد
شرحی برخطبه 113نهج البلاغه/ استاد نوقانی
فراز اول «وَ أُحَذِّرُكُمُ الدُّنْيَا فَإِنَّهَا مَنْزِلُ قُلْعَةٍ وَ لَيْسَتْ بِدَارِ نُجْعَةٍ. قَدْ تَزَيَّنَتْ بِغُرُورِهَا وَ غَرَّتْ بِزِينَتِهَا»؛ «شمارا از دنیا بر حذر میدارم؛ زیرا جایگاهی است برای کوج کردن، و نه خانهای برای اقامت گزیدن، خود را به امور فریبنده آراسته، و مردمان را با زیورش فریفته است.»
بعضی موضوعات است که در آیات قرآن و خطب نهج البلاغه و لسان روایات زیاد تکرار شده و معلوم میشود موضوع مهم است و در طریق ارشاد و تربیت بشر نقش مؤثری دارد من باب مثال در قرآن دربارهی تقوی، عمل صالح، صبر و... آیات زیادی آمده در نهج البلاغه هم که اقتباس از قرآن شده همان واژهها در اکثر خطبهها آمدهاند. یکی از موضوعات و واژههایی که شناخت آن نقش مهمی در تربیت و کمال انسانیت دارد، شناخت و معرفت نسبت به دنیا است، چون دلبستگی به دنیا انسان را مشغول میکند و از شناخت هدف آفرینش که رسیدن به مقام قرب الی الله است غافل مینماید؛ لذا هم در قرآن و هم در نهجالبلاغه آیات زیادی دربارهی بیارزشی و بیاعتباری دنیا آمده است که مقصود از همهی اینها ترک دنیا نیست؛ بلکه هدف قرار ندادن دنیا است. دنیا خوب است مشروط بر اینکه وسیلهی سعادت برای آخرت باشد چنانچه گفتهاند: «الدّنيا مزرعة الآخرة» (تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص142)، امام باقر(ع) میفرماید:«نِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْيَا عَلَى الْآخِرَةِ»(کافی، ج5، ص72)؛ چه خوب یاور و معینی است دنیا برای آخرت. بنابراین چه در قرآن و چه در نهج البلاغه و چه در لسان روایات در هر جا که مذمت از دنیا شده جایی است که دنیاپرستان هدف از خلقت را دنیا قرار داده و مفتون آن شدهاند. لذا میبینیم در قرآن تقریباً 116 بار کلمهی دنیا و اهل دنیا با توصیفات مختلف آمده است.
برای نمونه قرآن کریم در این مورد میفرماید: «زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا...» (بقره/212)؛ زندگی دنیا برای کافران زینت دادهشده است».«وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُور»(آلعمران/ 185)؛ زندگی دنیا چیزی جز سرمایهی فریب نیست.
«زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنينَ وَ الْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِكَ مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآب» (آل عمران/ 14)؛ محبّت امور مادى، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهاى ممتاز و چهارپايان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است (تا در پرتوی آن، آزمايش و تربيت شوند؛ ولى) اينها (در صورتى كه هدف نهايى آدمى را تشكيل دهند) سرمايهی زندگى پست (مادى) است؛ و سرانجام نيك (و زندگىِ والا و جاويدان) نزد خداست.»
تحذیر از دنیا
در این خطبه و خطب دیگر که با واژهی تحذیر آمده در هر یک از قسمتی از بیاعتباری دنیا و بیارزشی آن عنوان شده گویا مولا میخواهند چهرهی واقعی دنیا را در نظر انسانها ترسیم کنند تا فریب زرق و برق دنیا را نخورده و دلبسته به آن نشوند.
در این خطبه میفرمایند: «وَ أُحَذِّرُكُمُ الدُّنْيَا فَإِنَّهَا مَنْزِلُ قُلْعَة»؛ بر حذر میدارم شما را از دنیایی که همانا جای ناپایداری است. مقصود مولا در اینجا برحذر داشتن از نزول به دنیا نیست؛ زیرا آمدن به دنیا در اختیار ما نیست؛ بلکه از امری اختیاری ما را بر حذر می دارند؛ یعنی دلبستگی به دنیا و اعتماد به مال و مقام قدرت زندگی در دنیا به قدرت و سلامت آن که همه در معرض فنا و نابودی قرار دارد.
و میفرمایند: «وَ لَيْسَتْ بِدَارِ نُجْعَة»؛ نه خانهای برای اقامت گزیدن. (نجعه) از نجاع گرفتهشده به معنی جایی که انسان به آرزوی آب و گیاه و آبادی در آنجا فرود میآید. (لغتنامه دهخدا، مادهی نجعه) کنایه از اینکه دنیا جایی نیست که انسان به آرزو و مراد خود برسد و مسکن و محل آسایش و آرامش خود قرار دهد.
مولا علی در خطبهی 187 میفرماید: «وَ أُحَذِّرُكُمُ الدُّنْيَا فَإِنَّهَا دَارُ شُخُوصٍ وَ مَحَلَّةُ تَنْغِيصٍ سَاكِنُهَا ظَاعِنٌ وَ قَاطِنُهَا بَائِن...»؛ «شمارا از دنيا بر حذر میدارم؛ زيرا دنيا سراى كوچيدن و جايگاه كدورت و سختى است. ساكنِ آن، بار سفر برمیبندد و مقيمانش مجبور به جدا از آن هستند».
دنیا و زینتهای فریبندهی آن
«قَدْ تَزَيَّنَتْ بِغُرُورِهَا وَ غَرَّتْ بِزِينَتِهَا»؛ خود را به امور فریبنده آراسته و مردمان را با زیورش فریفته است.
این دو جمله مولا اقتباس از آیات قرآن کریم است که در آیات متعدّدی انسان را از فریب و خدعه زرق و برق دنیا برحذر داشته است.
قرآن کریم میفرماید: «اِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُور(لقمان/ 33)؛ به يقين وعدهی الهى حقّ است؛ پس مبادا زندگانى دنيا شما را بفريبد، و مبادا (شيطان) فريبكار شما را (به كرم) خدا مغرور سازد.
(غِرّة) به معنای غفلت در بیداری است.(لغت نامه دهخدا) و (غِرار) به معنای غفلت در حال حیرت و خواب آلودگی است و (غُرور) به معنای هر چیزی است که انسان را فریب دهد چه مال، مقام، شهوات نفسانی و شیطانی باشد.
در این آیهی قرآن کریم آمده: «ذلِكُمْ بِأَنَّكُمُ اتَّخَذْتُمْ آياتِ اللَّهِ هُزُواً وَ غَرَّتْكُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا»(جاثیه/35) در آیهی قبل وعید عذاب میدهد و در این آیه میفرماید: «آن وعده عذاب بخاطر آن است كه شما آيات خدا را به مسخره گرفتيد و زندگى و زخارف دنيا شما را فريب داد».
علی(ع) در یکی از سخنان خود میفرمایند: «أَلَا وَ إِنَّ الدُّنْيَا دَارٌ غَرَّارَةٌ خَدَّاعَةٌ- تَنْكِحُ فِي كُلِّ يَوْمٍ بَعْلًا وَ تَقْتُلُ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ أَهْلًا- وَ تُفَرِّقُ فِي كُلِّ سَاعَةٍ شَمْلا» (نهج الخطابة، ج1، ص230).
«بهوش باشید همانا دنیا مانند زن هر جایی فریب دهنده و خدعهگری است که هر روز در نکاح شوهری در میآید و در هر شب یکی از آن ها را میکشد و در هر ساعتی در میان جماعتی جدایی میاندازد.»در این سوره زندگی دنیا را به پنج مرحله تقسیم نموده میفرماید: «اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَديدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ مَتاعُ الْغُرُور» (حدید/19)، این آیه زندگی دنیا را که انسان فریب خورده و دل به آن میبندد و چیزی نمیگذرد مانند یک چشم به هم زدن همه را از کف میدهد با مثالی ترسیم و تشریح نموده میفرماید: «بدانيد زندگى دنيا تنها بازى و سرگرمى و تجمّلپرستى و فخرفروشى در ميان شما و افزون طلبى در اموال و فرزندان است، همانند بارانى كه محصولش كشاورزان را در شگفتى فرو مىبرد، سپس خشك مىشود بگونهاى كه آن را زردرنگ مىبينى؛ سپس تبديل به كاه مىشود! و در آخرت، عذاب شديد است يا مغفرت و رضاى الهى؛ و (به هر حال) زندگى دنيا چيزى جز متاع فريب نيست.» مرحلهی اول بازی، مرحلهی دوم عشق به اسباب بازی، مرحلهی سوم که دوران نوجوانی است میل به خود آرایی، مرحلهی چهارم تفاخر به مال و مقام مرحلهی پنجم که دوران پیری است حرص به جمع آوری مال و افتخار به اولاد، نوه و نتیجه است. بعد با طرح مثالی عاقبت تمام این سرگرمیها و بازی و بازیچه و افتخارات موهوم را بیان نموده و میفرماید: مثل زندگی دنیا در سبز و خرمی مانند باران است که به موقع میبارد و باعث روییدن گیاهان و زراعتها میشود و زارعین و کشاورزان (و دیگران) از دیدن آن منظرهی سبز و خرم به تعجب آمده و خوشحال میشوند و چون گیاهان به منتها درجهی رشد برسند. سپس باد پاییزی که مهیج و مخرب است میوزد و یکباره زرد و خشکیده و از شدت خشکیدگی به اطراف پراکنده میشود و در آخرت برای دنیاپرستان و کفّار عذاب شدیدی است و آمرزش و رضوانی است از جانب خدا برای کسانی که شایسته آمرزش و رضوان الهی باشند و زندگی دنیا جز متاعی بیارزش و بیثبات و فریبنده نیست» در این مثال خداوند حقیقت زندگی را، هم برای مؤمنین و هم برای کفّار ترسیم نموده است مؤمن مانند کشاورزی است که در بهار بذر میپاشند تا سبز شود و برای رشد زراعت خود کوشش میکند یعنی زراعت را از علفهای هرزه پاک میکند تا بحد نهایی رشد کند و در پائیز محصول خود را بر میدارد و برای زندگی آخرت با دستی پر آماده میشود ولی کافر و کسی که فریفته بهار زندگی دنیا شده و از خزان عمر و زندگی غافل گشته مدهوش سبزی و خرّمی بهار شده نه بذری کاشته و نه کوششی نموده سرگرم لهو و لعب و تفاخر دنیا گردیده وقتی خزان عمر برسد با دست خالی و حزن و اندوه فراوان از دنیا میرود با هزاران حسرت و با خسارتی که سرمایه را تلف کرده و سودی نبرده؛ بلکه طلبکار هم دارد که باید جواب آن ها را هم بدهد.چنانچه مولا میفرمایند: «قَدْ تَزَيَّنَتْ بِغُرُورِهَا وَ غَرَّتْ بِزِينَتِهَا».
(ومن الله التوفیق)
منابع
* قرآن کریم
** نهج البلاغه
1. خراسانی، علمالهدی، نهج الخطابه(سخنان پیامبر و امیرالمومنین)، تهران، نشر صدر، 1365.
2. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تهران دار الکتب الاسلامیة، 1407.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 34