آمارها سخن می گویند
پدر در يخچال را باز مي‌كند گوشت سبزي و مواد متنوع غذايي را يكي پس از ديگري در غذا ساز، آب ميوه‌گيري، روي اجاق گاز، داخل مایكروفر مي‌گذارد بچه‌ها با كارد و چنگال برايش ضرب مي‌گيرند و او تند و تند آب ميوه مي‌گيرد، ظرف مي‌شويد و سيب زميني سرخ مي‌كند، غذا را از فر بيرون مي‌آورد، لباس‌ها را داخل لباس‌شويي مي‌گذارد و... بچه‌ها هم چنان هم صدا با گام‌هاي پدر بر ميز مي‌كوبند و مادر امّا چون كدبانويي اتو كشيده و تمام عيار اين همه تكاپو را با لبخند نظاره مي‌كند و كودكان هم چنان مي‌نوازند. اين تصويري است كه از يك زندگي ایده آل در رسانه‌ي ملي در پيام‌هاي بازرگاني مشاهده مي‌شود. آن چه جامعه‌ي اسلامي از اين پيام مي‌آموزد، اين است كه كودكان بايد تنها مصرف كنندگاني بي‌مسئوليت باشند كه ريتم تكاپوي پدر را در كسب مال و تهيه‌ي مواد غذايي و تبديل آن به انرژي مأكول براي اين مصرف كنندگان صرف تند و تند و تندتر كنند و مادري كه از همه‌ي نقش‌هاي زنانه‌ي خود همسري، مادري و كدبانوگري تنها شيك پوش است و لبخند مي‌زند و در ميان اين همه تلاش، تنها تماشاچي و مصرف كننده است و پدر هميشه بايد در حال دويدن باشد چه در بيرون خانه و چه در درون آن.
پيام‌هايي از اين دست كه تنها ترویج دهنده‌ی فرهنگ مصرف بوده و به بيننده القاء نياز كاذب دارند، كم نيستند. تأييد و ترويج آموزه‌هاي متنوع مصرف‌زدگي، رفاه و تجمل، زياده طلبي و تنوع گونه‌هاي مصرف چه در قالب پخش پيام‌هاي بازرگاني و چه در قالب ساخت برنامه‌هاي نمايشي ساعت‌ها خوراك بصري و فكري آحاد مختلف جامعه‌ي ما را فراهم مي‌آورد. با صرف نظر از بد آموزي‌هاي اخلاقي اين گونه پيام‌ها، آن چه جامعه در سال اصلاح الگوي مصرف و سال هدفمندسازي يارانه‌ها از رسانه‌ي ملي متوقع است ايجاد زمينه‌هاي فرهنگي و فكري لازم در تحقق هر چه سريع‌تر و سامان دهي هرچه سهل‌تر اين طرح جامع ملي است. ناگفته پيداست تغيير ذائقه‌ي فكري و فرهنگي كشور كاري سهل و زود بازده نخواهد بود و نياز به همتي همگاني و تدريجي دارد و تحقق آن طبيعتاً متأثر از عوامل و زمينه‌هاي متعدد و متنوعي است. بي جهت نيست كه امسال از سوي مقام معظم رهبري سال همت مضاعف و كار مضاعف معين گرديده است. در اين ميان بايد نقش خانواده و رسانه‌ي ملي را در جهت‌دهي به هر جريان فكري، تربيتي و فرهنگي، بي‌بديل و ترديد ناپذير دانست. بي‌گمان براي حل هر مسأله‌اي ابتدا بايد به تمامي ابعاد آن اشراف پيدا كرد. اكنون كه كشور خيزشي عظيم در عرصه‌ي اقتصادي را تجربه مي‌كند بد نيست با نگاهي به آمارهاي مصرف انرژي، جايگاه كشور خود را به لحاظ مصرف در ميان كشورهاي جهان بررسي كنيم.
بر اساس گزارش مؤسسه «مارکت اوراکل» ايران از نظر ارائه بنزين ارزان سومين کشور و از نظر ميزان يارانه پرداختي به اين کالا نخستين کشور در ميان کشورهاي جهان است و بيش از 36 درصد کل مصرف بنزين خاورميانه در سال 2007 در ايران مصرف گرديده است. هر10 سال يك بار ميزان مصرف سوخت در ايران 2 برابر مي‌شود اما اين نرخ رشد در مقياس جهاني يك تا 2 درصد بيشتر نيست و ميزان سوخت مصرفي جهان در حدود هر 50 سال يك بار 2 برابر مي‌شود. يعني هم‌اكنون9 درصد سوخت جهان در ايران و توسط تنها يك درصد جمعيت جهان مصرف مي‌شود. هم‌چنين براساس گزارش صندوق بين‌المللي پول، ايران دومين کشور جهان از نظر پرداخت يارانه‌ی انرژي با رقم 37 ميليارد دلار مي‌باشد. مصرف سرانه‌ی انرژي در ايران به ازاي هر نفر بيش از 5 برابر مصرف سرانه‌ی كشوري مانند اندونزي با 225 ميليون نفر جمعيت، 2 برابر چين با يك ميليارد و 300 ميليون نفر جمعيت و 4 برابر كشور هند با يك ميليارد و 122 ميليون نفر جمعيت است. هر ساله مبلغ زيادي از بودجه‌ی سالانه‌ی دولت ايران به يارانه‌ی انرژي اختصاص مي‌يابد؛ در حالي که در صورت مصرف استاندارد، ايران مي‌تواند يکي از صادر کنندگان آن باشد. سرانه‌ی مصرف نان در ايران به گفته‌ی معاون وزير بازرگاني حدود 160 كيلوگرم در سال است كه نسبت به كشورهاي اروپايي نظير فرانسه كه 56 كيلوگرم و آلمان70 كيلوگرم در سال است بيش از 2 تا 3برابر است. از طرفي طبق اعلام رسمي گزارش صدا و سيما بين 25 الي30 درصد نان کشور ضايع و دور ريز مي‌شود. الگوي مصرف آب آشاميدني بر اساس اعلام بانك جهاني براي يك نفر در سال، يك متر مكعب و براي بهداشت در زندگي به ازاي هر نفر،100متر مكعب در سال است. بر اين اساس، در كشور ما 70 درصد بيشتر از الگوي جهاني آب مصرف مي‌شود!
اين همه در حالي است كه در فرهنگ غني اسلامي توجه به نحوه‌ي كسب مال و جهت‌دهي به شيوه‌ي مصرف آن بسيار مورد توجه بوده است. در اين مجال با بررسي بخشي از آيات و روايات مربوط به اسراف و بيان گونه‌هاي اسراف و اثرات سوء آن براي فرد و جامعه سعي بر تبيين مسأله‌ي اصلاح الگوي مصرف داريم و قدمي هر چند ناچيز در سرعت بخشيدن به تحول عظيم اقتصادي كشور در راستاي هدفمند سازي يارانه‌ها.
اسراف در آيات قرآني
با يك بررسي در آيات مربوط به اسراف آن‌ها را مىتوان به دو بخش عمده تقسيم كرد: اسراف مادي و اسراف غيرمادي.
که در این جا به بیان اسراف مادی می پردازیم و اسراف غیر مادی را که شامل اسراف در نفس «قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ: (زمر/54) بگو اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كردهايد از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همه‌ی گناهان را مى آمرزد».
و به ديگر بيان، هر نوع گناه، اسراف و تجاوز از حد فطرى و طبيعى كه انسان با ارتكاب آن از مسير اعتدال بيرون مىرود و به راه زوال و نيستى كشانده مىشود اسراف ناميده شده است.
· اسراف مادي
آيات مربوط به زيادهروى در مصارف مادي نيز خود به دو بخش تقسيم مي‌شوند:
الفـ اسراف در مصارف شخصى: مىفرمايد: «كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ اِذا اَثْمَرَ...» (انعام/141) از ميوه آن به هنگامى كه به ثمر مىنشيند بخوريد و حق آن را به هنگام درو بپردازيد، اسراف نكنيد كه خداوند مسرفين را دوست نمىدارد.
ب‌ـ اسراف به خاطر ديگران: وقتى انفاق از حد تعادل خارج شود نسبتبه انفاق شونده و انفاقكننده هر دو عوارض سوء و زيانباری خواهد داشت، به اين جهت است كه قرآن مجيد وقتى در آياتى از سوره‌ی شريفه‌ی فرقان، ويژگي‌هاى مؤمنان و بندگان واقعى را برمىشمارد و يكى از آن ويژگي‌ها را اينگونه معرفى مىفرمايد:
«إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً: (فرقان/67) كسانى هستند كه هرگاه انفاق كنند نه اسراف مىكنند و نه سخت‌گيرى، بلكه در ميان اين دو اعتدالى دارند. اساس حكومت را هم عدالت تشكيل مىدهد و اقامه‌ی عدل از اهداف مهم بعثت انبياى عظام الهى بوده است تا آن‌جا كه معيار مالكيت مشروع را عدم زيان و اضرار و ستم به فرد و اجتماع، و ضابطه‌ی انفاق و احسان را كرامت و سخاوت به دور از بخل و امساك و نيز به دور از اسراف و زيادهروى قرار داده است. در همين رابطه حضرت رسول (صلی الله عليه وآله وسلم) مىفرمايند: «مَنْ اِقْتَصَدَ اَغْنَاهُ اللهُ، وَ مَنْ بَذَرَ اِفْقَرَهُ اللهُ» (نهج الفصاحه، ص601) هر كس در دخل و خرج ميانهروى كند خدا بىنيازش مىكند و هر كس اسراف و تبذير نمايد خداوند فقيرش گرداند. امام على (عليه السلام) در همين رابطه مىفرمايند: «مَا عَالَ اِمْرَءٌ اِقْتَصَدَ: (فیض‌الاسلام، حکمت1153/34) كسى كه ميانهروى پيشه سازد تنگدست نگردد».
اسراف در بيان احاديث
پيامبر گرامي اسلام (صلی الله عليه وآله وسلم) مي‌فرمايند: «اِيّاكُمْ وَالسَّرْفِ فِي الْمَالِ وَالنَّفَقَة وَ عَلَيْكُمْ بِالإقْتِصَادِ»؛ (مجلسی، 345/68)
«از اسراف در مال و خرج زندگي بپرهيزيد و هرگز جانب اعتدال را رها نكنيد. امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) نیز اسراف در بيت‌المال را به شدت تقبيح مي‌كنند و به كارگزاران خود مي‌نويسند: «اَدِقُّوا اَقْلامَكُمْ، وَ قَارِبُوا بَيْنَ سُطُورِكُمْ، وَاحْذُِفُوُا عَنّي فُضُولََكُمْ، وَ اقْصِدُوا الْمَعانِى، وَ اِيَّاكُمْ وَالاِكْثارِ، فَاِنَّ اَمْوالَ المُسْلِمينَ لاتَحْتََمِلُِ الاِضرار: (حر عاملی،404/17) سر قلمها را نازكتر كنيد، و بين سطرها را نزديك نماييد، و از استخدام واژههاى زايد بپرهيزيد، و معانى را هدف قرار دهيد، و از پرچانگى و زيادهروى دورى نماييد، زيرا نبايد به ثروت مسلمانان آسيب برسد. امام كاظم (عليه السلام) نيز زوال نعمت را از آثار اسراف مي‌دانند: «مَنْ بَذََّرَ وَ اَسْرَفَ زالَتْ عَنْهُ النِّعْمَه: كسى كه ريخت و پاش و اسراف كند، نعمت از او زايل مىشود». (مجلسی،327/78)
امام صادق (عليه‌السّلام) معتقدند خداوند اسراف را دشمن داشته و اعتدال را دوست مي‌دارد: «اِنَّ القَصْدَ اَمْر يُحِبُّهُ اللّهُ وَ اِنََّ السَّرَفَ اَمْرٌ يُبْغِضُهُ اللهُ: (کلینی،52/4، باب فضل القصد) همانا خداوند اسراف را دشمن و ميانه‌روي و اعتدال را دوست دارد». شايد به همين سبب اسراف و تبذير را از گناهان كبيره بر‌مي‌شمارند:
«انَّمَا الَسَّرَفُ اَن تَجْعَلَ ثَوْبَ صَونُِكَ ثَوْبَ بِذَلَتُِكَ: (حر عاملی،22/5، باب9) همانا اسراف در اين است كه لباسى كه نگه‌دارنده‌ی توست آن را لباس كار قرار دهى. امام صادق (عليه‌السلام) كم‌ترين حد اسراف را اين گونه به تصوير مي‌كشند: «اَدْنَى اِلاِسْرافِ هِرَاقََهُ فََضْلِ الاِنَاءِ وَ اِبْتِذالُ ثُوْبِ الصَّوْنِ وَ اِلْقَاءُ النَّوى». (كلینی،460/6) كم‌ترين حدّ اسراف دور ريختن ته مانده‌ی ظرف و ناچيز شمردن جامه‌ی تن و دور افكندن هسته‌ی ميوه است. و نيز نشانههاى اسراف كننده را اين گونه بر مي‌شمارند: «لِلْمُسْرِفِ ثَلاثُ عَلامَاتٍ يَشْتَرِى مَا لَيْسَ لَهُ وَ يَلْبِسُ مَا لَيْسَ لَهُ وَ يَأْكُلُ مَا لَيْسَ لَهُ: (مجلسی، 206/72) براى اسراف كار سه نشانه است: آن‌چه را كه لازم نيست مىخرد، آن‌چه را كه لازم نيست مىپوشد و آن‌چه را كه لازم نيست مىخورد. امام اسراف را نابودي مال مي‌دانند: «لَيْسَ فِيمَا اَصْلَحَ الْبَدَنَ اِسْرافً... اِنَّمَا الاِسْرافُ فِيمَا اَتْلَفَ الْمَالَ وَ اَضَرَّّ بِالْبَدَن: (مجلسی، 303/75) در آن‌چه صرف اصلاح تن مىگردد اسراف نيست، اسراف در نابود ساختن مال است و آن‌چه كه به بدن ضرر مىرساند.
پس اسراف مورد مذمت آيات و روايات است و شامل هرگونه تضييع اموال، استفاده دور از شأن و مصرف نابه جاي نعمت‌های ارزشمند الهی می‌گردد. با اين همه تأكيد بر پرهيز از اسراف جاي تأسف است كه اين عمل نكوهيده اين گونه در بين ما مسلمين و از آن تأسف بارتر در ميان ما شيعيان نهادينه گرديده است و گاه نيز از آن به اشتباه با عنوان سخاوت ياد نموده و اسراف‌کاران را سخاوتمندان می دانیم.
معيار سنجش اسراف و ميزان مصرف
شايد نتوان معيار و مصداق مشخصي را براي اسراف در نظر گرفت. اسراف مفهومى است که با تغيير افراد و اوضاع و محيط‌هاي مختلف مصاديق متفاوت و گوناگونى مىيابد، مثلاً ممكن است پوشيدن لباس و يا خوردن غذايى خاص در شرايطى كه در جامعه نيازمند و محتاج وجود ندارد اسراف نباشد لكن همان پوشاك و خوراك در جامعه اى فقير و يا زمانى خاص زيادهروى و اسراف محسوب شود.
آن قسمت از مخارج و هزينههايى كه با موقعيت اجتماعى و شئون زندگى انسان موافق و سازگار است. اقتصاد و تقدير معيشت است و آن‌چه از اين حد و مقدار تجاوز كند، اسراف و زيادهروى است و موجب غضب پروردگار خواهد بود. در بعضى از احاديث آمده است كه در هنگام وضو گرفتن بايد مواظب باشيم كه دچار اسراف نشويم و مقدار يك مد (معادل سه چهارم ليتر) آب براى وضو كفايت مىكند.
شخصى به نام عباسى در مورد شيوه‌ي صحيح مصرف در خانه و هزينه‌ي زندگى همسر و فرزند و ساير شئون از محضر امام رضا (عليه‌السلام) سؤال كرد، حضرت در پاسخ فرموند: «مصرف تو بايد به گونهاى باشد كه بين دو كار ناپسند (اسراف و سخت‌گيرى) قرار گيرد». وى پرسيد: منظورتان از اين سخن چيست؟ امام فرموند: آيا سخن خدا در قرآن را نشنيدهاى كه اسراف و سخت‌گيرى را ناپسند مىشمرد و (در وصف بندگان ممتاز خداوند) مىفرمايد «والذين اذا انفقوا...» (فرقان/67) بندگان خداى رحمان كسانى هستند كه هرگاه انفاق كنند، نه اسراف كنند و نه سخت‌گيرى، بلكه ميان اين دو (حد اعتدال) را مىگيرند». بنابراين در مورد معاش و هزينه‌ی زندگى اعضاى خانواده، در خريد و مصارف خود، ميانهرو باش. (نیشابوری، 326/1) روزي خادمين حضرت رضا (عليه‌السلام) قبل از اين كه ميوه را به طور كامل بخورند، آن را به گوشهاى انداختند، آن حضرت اين كار اسراف كارانه‌ی آن‌ها را ديده و با ناراحتي به آن‌ها فرمودند: «سبحان الله! اگر شما به اين ميوهها نياز نداريد، انسانهايى نيازمند آن هستند، چرا دور مىريزيد؟ آن‌ها را نگه داريد و به نيازمندان بدهيد». (كلینی،297/6)
در سيره‌ي امام خمينى (قدس سره)، نمونه‌هايي شنيدني از دقت و پرهيز از اسراف مشاهده مي‌شود كه به اقتضا نمونه اي را مطرح مي‌كنيم: روزي مسئول امور مالى، پشت يك پاكت چيزى نوشت و به امام داد، امام در يك كاغذ كوچك جواب آن را داده و در زير آن نوشتند: شما در اين قطعه‌ي كوچك نيز مىتوانستيد بنويسيد». از اين پس ايشان كاغذ خرده ها را جمع و جور مىكرد و در كيسهاى مىگذاشت و هنگامى كه مىخواست چيزى بنويسد، روى آن‌ها مىنوشت (محمدى اشتهاردى، ش223)
گونه‌هاي اسراف
اسرافي كه در همه جا مذموم و در همه‌ي حالات حرام دانسته مي‌شود، سه گونه است و اختصاص به شخص يا زمان، يا جاى خاصى ندارد.
ضايع كردن مال و به هدر دادن آن گونه‌اي از اسراف است، هر چند آن مال كم باشد. گونه‌ي ديگر از اسراف خوردن چيزهاى مضر و صرف كردن مال براي آن است. هر آن چه به بدن ضرر برساند، از خوردنى و آشاميدنى و غير آن‌ها مانند خوردن چيزى پس از سيرى. نوع سوم اسراف صرف كردن مال در محرمات است. در مصرف‌هايى كه شرعاً حرام است و اين امور به خاطر مخالفت با امر خدا گناه است، در این افعال دو گناه نهفته است: يك گناه خود عمل اسراف و ديگري صرف مال در آن موارد. امام صادق (عليه‌السلام) مي‌فرمايند: «چهار دسته هستند كه دعايشان مستجاب نمىشود: اول كسى كه در خانه مىنشيند و مىگويد: خدايا به من روزى بده! و در طلب روزى تلاش نمىكند در جواب او گفته مىشود: «اَلَمْ آمُرُكَ بِالطَّلَبِ؟» آيا تو را به طلب روزى دستور ندادم؟ دوم كسى كه از همسر خود ناراحت است و او را نفرين مىكند، مىفرمايند: «اَلَمْ اِجْعَلْ اَمْرُهَا عَلَيْكَ» آيا امر او را به دست تو قرار ندادم؟ سوم كسى كه مالى داشته و آن را ضايع كرده است، مىگويد: «اَللّهُمَّ ارْزُقْنِى» خدايا به من روزى بده! مىفرمايند: «اَلَمْ آمُرُكَ بِالاِقْتِصادِ؟» آيا تو را به اقتصاد و ميانهروى و اعتدال در خرج امر نكرديم و «اَلَمْ آمُرُكَ بِالاِصْلاحِ؟» آيا به تو دستور اصلاح در مال را نداديم؟ چهارم كسانى كه از مال خود بدون شاهد به ديگران وام دهند و بعد وام گيرنده منكر شود، خداوند مىفرمايد: «اَلَمْ آمُرُكَ بِالشَّهادَةِ؟» (کلینی، 275/2) آيا به تو دستور نداديم شاهد بگيرى؟
آثار سوء اسراف
الفـ پي آمد‌هاي اسراف براي فرد: اسراف كار، علاوه بر زيان‌هاى اقتصادى كه بر جامعه و ملت تحميل مىكند، براى خود نيز زيان‌هايي جبرانناپذير به بار مى آورد خشم الهى: اسراف‌كاران چون تعادل و توازن اقتصادى جامعه را برهم مىزنند، از رحمت خدا به دور و گرفتار خشم او مىشوند.
امام صادق (عليه‌السلام) مي‌فرمايند: «اِنَّ الّسَرَفَ اَمْرٌ يُبْغِضُهُ اللهُ» (حر عاملی،262/15) اسراف مورد غضب خداوند است. اثر سوء ديگري كه اسراف‌كاران دچار آن مي‌شوند محروميت از هدايت خداوند است: پروردگاري كه همواره درهاى رحمتش را بر بندگان گشوده نسبت به اسراف‌كاران مىفرمايد: «اِنَّ اللهَ لا یهدی مَنْ هُوَ مسرف كَذّابٌ: (مؤمن/28) همانا خداوند كسى را كه اسرافكار و دروغگوست هدايت نمىكند».
فقر از ديگر آثار سوء اسراف است: بديهي‌ترين اثر اقتصادى اسراف، فقر فردي و اجتماعي است. حضرت على (علیه‌السلام) مىفرمايند: «القصد مثراة وَ السَرَفُ مثواةٌ: (كلینی، 52/4؛ حر عاملی، 285/15) اقتصاد و ميانهروى باعث توانگرى و اسراف و ولخرجى مايه‌ی فقر و تنگدستى است. و نيز فرمودند: «سَبَبُ الفقر اِسرافٌ» (آمدی، ص195) ولخرجى عامل فقر است. بدين ترتيب يكى از راه‌هاى مبارزه‌ی اسلام با فقر و محروميت، ايجاد هماهنگى اقتصادى و ريشهكن ساختن اسراف است.
چهارمين نتيجه‌ي اسراف، هلاكت است: قرآن مجيد مىفرمايد: «ما به وعدههايى كه به انبياء و اوليا داديم وفا كرديم و سپس آن‌ها را با هر كه اراده كرديم نجات داديم، اما مسرفان و ستمگران را هلاك ساختم». (انبیاء/90) و نيز حضرت على(علیه‌السلام) مىفرمايند: «کثرة الّسَرَفِ تَدَمُّر» (فهرست غررالحکم، ص195) اسراف‌كارى زياد انسان را به هلاكت مىكشاند و در نهايت طبيعي‌ترين پي آمد عملكرد كسي كه با اسراف‌كاري خداوند را به خشم آورده و خود را از هدايت او محروم ساخته، و گرفتار خشم الهی گردیده چیزی جز كيفر اخروى نخواهد بود: شاهد بر اين امر اين كريمه‌ي قرآن است: «وَ كَذَلِكَ نَجْزِى مَنْ اَسْرَفَ وَ لَمْ يُؤْمِن بِآيَاتِ رَبِّهِ وَلَعَذابُ الآخِرَةِ اَشَّدُ وَ اَبقی» (طه/127) اين چنين جزا مىدهيم كسى را كه اسراف كند و ايمان به آيات پروردگارش نياورد، عذاب آخرت شديدتر و پايدارتر است، و در جاى ديگر مىفرمايد: «وَ اِنَّ المُسرفین هُمْ اَصحابُ النَّارِِ» (غافر/43) به راستى كه مسرفان اهل دوزخند. به اين ترتيب معلوم است كه وضع افرادى كه در مسير باطل و هرزگي‌ها دچار اسراف مىشوند چه خواهد بود!
ب‌ـ پي آمد‌هاي اجتماعى اسراف: اسلام اين باور را كه مالك هر شيء صاحب اختيار تمام و كمال آن بوده، به بهانه‌ي اين تمليك مي‌تواند هر طور بخواهد آن را صرف و خرج نمايد بر نمي‌تابد و از ديدگاه اسلام ملكيت و صرف هر مالي دو شرط اساسى را در بر دارد: ابتدا بهرهگيرى فرد از اموالش و در نهايت بهرهوري اجتماعي از اين اموال و اين دو شرط زايل نمي شود مگر يكي از اين حالات در فرد يا جامعه محقق گردد. اسراف منجر به ثروت اندوزى و تكاثري خواهد شد كه نه مالك از آن مال بهرهمند شود و نه ديگران. اسراف موجب صرف مال در راه هوا و هوس مي‌شود كه هر دوي اين اعمال ممنوع و داراى پيامدهاي مذموم ديگري است. اسراف سبب حق ناشناسى مسرف مي‌شود. خداوند در اين باره مي‌فرمايد: «لَئِنْ شَكَرْتُم لَاَزِِيدَنَّكُم وَ لَئِنْ كَفَرْتُم اِنَّ عَذابِى لَشَدِيدٌ» (ابراهیم/7) اگر شكر نعمت را به جا آوريد، فزونى دهيم و اگر كفران نعمت كنيد مجازاتم شديد است. و نيز تزلزل و سستى در اراده. طبيعي است انسان هوس باز و حق ناشناسي كه اموال را به اسراف هدر داده، در فراز و نشيب‌هاى زندگى، شكستخورده و متزلزل خواهد بود. اسراف و اتلاف اموال موجب كاهش توليد مي گردد و جامعه‌ي مصرفى رفتهرفته قدرت توليد را از دست مىدهد و براى تأمين مايحتاج خود به بيگانه روى مىآورد. نهايت اسراف سقوط اخلاقى است. انسان اسرافكار به مرحلهاى مىرسد كه به هر پستى تن داده و گاه با رشوه‌گيري و گاه بادروغ و ربا خواري، در صدد تأمين هزينه‌هاي بي پايان خود است. اسراف ضعف ايمان را در پي دارد. اسرافكار تمامي فضايل خويش را لگدمال رذيله‌هاي اخلاقي نموده اندك اندك ايمان خويش را از دست مي‌دهد. آخرین ثمره‌ی اسراف نیز اختلاف طبقاتى است. آري اسراف كه عملي كاملاً شخصي به نظر مي‌آيد يكى از علل اساسى اختلاف طبقاتى، وابستگى به بيگانگان و تضييع حقوق ديگران و غفلت از خدا و حريمشكنى است.
مصاديق اسراف
تضييع اموال عمومى و بيت‌المال، نابود كردن منابع طبيعي، اتلاف مواد غذايى، خوراك، پوشاك، مسكن، وسيله نقليه و... از مصاديق اسراف است. و زيان‌بارترين و جبران ناپذيرترين شكل آن اسراف در بيت‌المال است اميرالمؤمنين على (عليه‌السلام) مي‌فرمايند: «اِنَّّ اَعظم الخَيَانَهِ، خَيَانَةُ الاُمَّهِ» (صبحی صالح، نامه26) بالاترين خيانت، خيانت به مردم است. مقام معظم رهبري در اين‌باره مي‌فرمايد:
مصرف گرايي براي جامعه بلاي بزرگي است. اسراف، روزبه روز شكاف‌هاي طبقاتي و شكاف بين فقير و غني را بيشتر و عميق‌تر مي‌كند. يكي از چيزهايي كه لازم است مردم براي خود وظيفه بدانند، اجتناب از اسراف است. دستگاه‌هاي مسئول بخش‌هاي مختلف دولتي، به خصوص دستگاه‌هاي تبليغاتي و فرهنگي – به ويژه صدا و سيما - بايد وظيفه‌ی خود بدانند که مردم را نه فقط به اسراف و مصرف‌گرايي و تجمل‌گرايي سوق ندهند، بلكه در جهت عكس، مردم را به سمت قناعت، اكتفا و به اندازه‌ای لازم مصرف كردن و اجتناب از زياده‌روي و اسراف سوق بدهند. مصرف‌گرايي، جامعه را از پاي در مي‌آورد. جامعه‌اي كه مصرف آن از توليدش بيشتر باشد، در ميدان‌هاي مختلف شكست خواهد خورد. ما بايد عادت كنيم مصرف خود را تعديل و كم كنيم و از زيادي‌ها بزنيم. (15/9/1381) امام خميني (ره) در مورد مصرف بي رويه‌ي آب مي‌فرمايند: زياده‌روي در مصرف آب حرام است و موجب ضمان مي‌گردد. (امام خميني (ره)،48 /1)
اسراف در مصارف روزمرّه به شيوه‌هاي گوناگون رخ مي‌نمايد: گاهي به صورت زياده‌روي در خوردن، گاهي هدر دادن مواد غذايي و گاه دور ريختن و يا خوردن چيزي كه در شأن انسان نيست و يا بر پا نمودن مهمانی‌های اشرافی و تجملاتی. حضرت اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) مي‌فرمايد: «عَلَيْكُمْ بِالقصد فِي المطاعم فَاِنَّهُ ابعد مِنَ السَّرَفِ وَ اَصَحُّ لِلبدن: (آمدی،353 آثارالقصد) بر شما باد رعايت ميانه‌روي در مصرف غذاها؛ زيرا اين عمل موجب دوري از اسراف و سلامتي بدن است».
در بياني ديگر مقام معظم رهبري اتلاف منابع عمومي را منكر مي‌خوانند: منكراتي كه در سطح جامعه وجود دارد و مي‌شود از آن‌ها نهي كرد و بايد نهي كرد، از جمله اين‌هاست: اتلاف منابع عمومي، اتلاف منابع حياتي، اتلاف برق، اتلاف وسايل سوخت، اتلاف مواد غذايي، اسراف در آب و اسراف در نان. ما اين همه ضايعات نان داريم، اصلاً اين يك منكر است، يك منكر ديني است، يك منكر اقتصادي و اجتماعي است، نهي از اين منكر هم لازم است، هر كسي به هر طريقي كه مي‌تواند، يك مسئول يك طور مي‌تواند، يك مشتري نانوايي يك طور مي‌تواند، يك كارگر نانوايي طور ديگر مي‌تواند. (25/9/1379)
اسراف در لباس نيز جلوه‌هاي گوناگوني در روايات دارد. گاه اسراف در پوشيدن لباسي است كه در شأن انسان نيست. گاه استفاده‌ی نامناسب از لباس اسراف است: امام كاظم (عليه‌السلام) مي‌فرمايند: «اِنَّمَا السَّرَفُ اَنْ تَجْعَلَ ثَوْبَ صَوْنِكَ، ثَوْبَ بَذْلَتِكَ: (كلینی، 441/6) «اسراف، پوشيدن لباس آبرو در محل كار و خدمت است». و گاه اسراف خودداري از انفاق به محرومان است. امام سجّاد (عليه‌السلام) مي‌فرمايند: «مَنْ كانَ عِنْدَهُ فَضْلُ ثَوْبٍ وَ قَدَرَ اَنْ يَخُصَّ به مُؤْمِناً يحْتَاجُ اِليْهِ فَلَمْ يَدْفَعُه اِلَيْهِ، اَكَبَّهُ اللهُ في النَّارِ عَلي منْخَرَيْه: (حر عاملی، 115/5) كسي كه لباس اضافي دارد و قادر است مؤمن محتاجي را بپوشاند و اين كار را نكند، خدا او را به رو به آتش درافكند».
هنگامي كه معاويه ساختن كاخ سبز را به پايان برد، روزي ابوذر غفاري بر او گذشت و با مشاهده كاخ، روبه معاويه كرد و گفت: «اِنْ كانَتْ مِنْ مَالِ الله فَمِنَ الْخِيَانَةِ وَ اِنْ كَانَتْ مِنْ مالِكَ فَمِنَ الْإسْرافِ: اگر اين ساختمان را از اموال مردم ساخته‌اي، خيانت نموده‌اي و اگر از مال حلال خود ساخته‌اي، اسراف ورزيده‌اي!» (مجلسی، ج170/72، باب58 الخیانه)
فهرست منابع:
1- قرآن مجيد.
2- نهج البلاغه صبحي صالح، بيروت‌ـ لبنان، 1387هـ.ق.
3- نهج الفصاحه، ترجمه مرتضي تنكابني، تهران، نشر فرهنگ اسلامي،1374.
4- كليني، اصول كافي، ترجمه سيد جواد مصطفوي، تهران، انتشارات علميه اسلاميه، 1344.
5- حر عاملی، بيروت، دار الاحياء التراث العربي، 1403.
6- محمد باقر مجلسي بحارالانوار، بيروت، دارالاحياء التراث العربي، 1403هـ.
7- محمد ري شهري، ميزان الحكمه، قم، چاپ دارالحديث، 1375.
8- عبدالواحد بن محمد تميمي، غررالحكم و دررالكلم، انتشارات دفتر تبليغات قم، 1366هـ.ش.
9- مجله ماهنامه پاسدار اسلام، قم، خرداد ماه1386، شماره‌هاي 306-219-223.
10- ابي علي الفضل الطبرسي، تفسير مجمع البیان طبرسی، بيروت، مؤسسه اعلمي، چاپ اول، 1315هـ.ق.
11- روح الله خمینی(ره)، استفتائات، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ج1.
12- سایت اینترنتی دفترمقام معظم رهبری حضرت آیه الله سیدعلی خامنه‌ای.
13-روزنامه اطلاعات دوشنبه 17/1/88.
14ـ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، نجف، منشور کتابخانه حیدریه، بی تا.