بررسی ورزش زنان از دیدگاه فقه شیعه/فاطمه زند اقطاعی
مقدمه
یکی از عرصه هایی که امروز، زنان به آن وارد می شوند و جزء نیازهای قرن حاضر است امر ورزش و تربیت بدنی است. اسلام با ورزش زنان مخالف نیست اما به شرط این که متناسب با خلقت و طبیعت زن باشد و سبب حفظ حرمت و منزلت زن مسلمان گردد و مقدمه و ابزاری برای انجام بهتر رسالت هایی که بر دوش دارد باشد.
از این رو این مسأله را با رویکرد فقهی بررسی می کنیم تا روشن شود زن با قید مسلمانی چگونه می تواند ورزش کند. این مقاله دارای 4 قسمت است:
الف: جایز بودن ورزش برای بانوان
ب: حجاب و عفاف در ورزش که مشتمل بر سه بخش است: 1ـ پوشش اسلامی در ورزش؛ 2ـ لباس ورزشی؛ 3ـ خودنمایی و تبرج ورزشی.
ج: نگاه به ورزش بر طبق ادله ی قرآنی و روایی و بررسی یددگاه فقهی آن.
د: مبحث اختلاط در ورزش.
الف: جواز ورزش بانوان
هر آن چه موجب نیرومندی و قوت جسم و روح و تقویت امت اسلامی گردد، از نظر اسلام نیکوست؛ زیرا دین اسلام خواهان جامعه ای با نشاط، تن درست و نیرومند است و این جامعه جز با وجود مردان و زنان نیرومند تشکیل نمی شود. از این رو در آیات و روایات بسیاری بر اهمیت قوت، قدرت و سلامتی تأکید شده است.
آیات قرآن و اهمیت ورزش
در بعضی از آیات قرآن با متصف کردن خداوند به داشتن قدرت و قوت آن را به عنوان یک اصل قابل ستایش برای باری تعالی معرفی می کند:
1ـ «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ»؛ «به یقین خدا روزی بخش نیرومند استوار است». (ذاریات/58)
2ـ «إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ»؛ «پروردگار تو توانا و پیروزمند است». (هود/66)
در بعضی آیات نیز از نیرومندی اولیاء سخن گفته شده و آن را وصف ایشان می داند. (قصص/26)
اهمیت ورزش و تندرستی در روایات
عده ای از روایات به سلامتی و نشاط اهمیت می دهند و آن را برترین نعمت می شمارند؛ مانند سخن امام علی (علیه السلام)که می فرمایند: الصحه افضل النعم. تندرستی برترین نعمت هاست. 1در بعضی از روایات بر اصل ورزش و قوی بودن تأکید شده است: رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «المؤمن استوی خیر واجب الی الله من المؤمن الضعیف؛ «مؤمن نیرومند بهتر و نزد خدا محبوب تر از مؤمنی ناتوان است».2 در برخی روایات نیز ورزشی خاص را سفارش می کنند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم): «لاسبق الا فی فصل اوضف او حاضر»؛ «مسابقه تنها در تیراندازی، شتردوانی و اسب دوانی جایز است».3
با دقت در آیات و روایات یاد شده و روایاتی که در این باب موجود است، در می یابیم که همه ی آن ها به صورت مطلق بیان شده و اختصاص به زن یا مرد ندارد و این خود نشان می دهد که ورزش برای زنان جایز است چون اگر قرار بود ورزش زنان حرام باشد، خداوند حکیم حتی حکم آن را بیان می کرد.
ب ـ حجاب و عفاف در ورزش
بعد از اثبات جواز ورزش برای بانوان نخست باید به بحث حجاب و عفاف زن مسلمان بپردازیم، لذا به پوشش زن مسلمان در ورزش اشاره می کنیم.
1ـ پوشش زن مسلمان ورزشکار
«وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا...» (نور/31)
این آیه از جمله آیاتی است که به گونه ای صریح، مستند حکم وجوب پوشش زن در برابر نامحرم می باشد. 4 بر مبنای این آیه، زنان نباید زینت خود را در غیر از حالت ضرورت ظاهر کنند و هم چنین زینتی که در آیه استثناء شده صورت و دست ها تا مچ می باشد که بازگذاشتن و آشکار کردن آن ها به زندگی عملی در اجتماع ارتباط پیدا می کند.5
اقوال فقها در پوشش زن در برابر نامحرم
همه ی مراجع می فرمایند: زن باید تمام بدن و موی خود را (به جز گردی صورت و دست ها تا مچ) در برابر مرد نامحرم بپوشاند. 6 بنابراین واجب است تمام بدن زن غیر از چهره و دست های او پوشیدن باشد؛ البته عده ای از فقها تصریح کرده اند: در صورتی که آشکار کردن چهره و دو دست باعث ترس از ارتکاب گناه شود، واجب است پوشیده شود. 7 از این رو حضور بانوان در ورزش های عمومی مثل پیاده روی که چندان جلب توجه نمی کند، باید مشروط به پوشش تا حدی باشد که در بالا بیان شد.
پوشش زن در برابر زن
فقهای شیعه ی امامیه قائل به این هستند که زن در برابر زنان دیگر و محارم باید قسمتی از بدن خود (بین ناف تا زانو) را که در اصطلاح به آن عورتین می گویند بپوشاند اما پوشش غیر از این قسمت واجب نیست مگر این که بترسد به دلیل پوشش کم دچار فتنه و آسیبی شود و در مقابل زنان غیر مسلمان هم فقها قائل به کراهت شده اند (عدم پوشش در برابر زن نامحرم را مکروه می دانند). بنابراین حضور زنان برای تماشای ورزش بانوان یا انجام ورزش، در صورتی که ترس ضرر و زیانی نباشد و پوشش به مقدار بالا باشد اشکالی ندارد.
2ـ لباس ورزشی
لباس ورزشی دو گونه مطرح می شود: لباس مختص و لباس مشترک. لباس مختص خاص هر کدام از زن و مرد است اما لباس مشترک، لباسی است که هم زنان می پوشند و هم مردان. از قبیل:گرمکن ورزشی، لباس کاراته و... . در احکام فقهی پوشیدن لباس مختص به زنان برای مردان و پوشیدن لباس مختص به مردان برای زنان جایز نیست. 8
یکی از دلایل این امر را تشبه بیان می کنند. در حدیث آمده است: امام صادق (علیه السلام) از پدارنش نقل می کند: که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مانع می شد که مرد شبیه زنان شود و از این که زن در پوشش خود همانند مردان شود، نهی می کرد.9
علاوه بر آن ممکن است لباس، مختص نباشد ولی لباس شهرت باشد. لباس شهرت لباسی است که پوشیدن آن برای شخص به خاطر رنگ یا کیفیت دوخت یا مندرس بودن آن و عامل دیگر مناسب نیست؛ به طوری که اگر آن را در برابر مردم بپوشد، توجه آنان را به خود جلب می کند.10 برخی روایات در این باره چنین است: «انّ الله یبغض شهره اللباس»:11 به یقین، خداوند شهرت در لباس را دوست نمی دارد.
3ـ خودنمایی (تبرج) ورزشی
دلیل آن که در اسلام دستور پوشش به زنان اختصاص داده شده است، این است که خودنمایی و خودآرایی مخصوص زنان است و از نظر تصاحب قلب ها و دل ها مرد، شکار است و زن شکارچی... و میل خودآرایی و خودنمایی از این نوع حس شکارچی گری او ناشی می شود.12
مسأله ی تبرج در یکی از آیات قرآن به طور صریح مورد نهی قرار گرفته است:
«وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَى»13؛ «و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینت های خود را آشکار نکنید».
تبرج یعنی آشکار کردن و ظاهر ساختن برای مردم، هم چنان که برج در مقابل مردم ظاهر است.14
ورزش نیز از مهم ترین راه هایی است که زن خیلی بیشتر و بهتر می تواند اندام خود را در ورزش نشان دهد و خودنمایی کند. در آیه ی ذکر شده در بحث پوشش بعد از این به زنان امر می شود زینت های خود را بپوشانند و جز برای افراد مذکور آشکار نکنند، آنان را از جلوه گری و خودنمایی برحذر می دارد.
«...وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ...»15؛ «و پاهای خود را به گونه ای به زمین نکوبند تا آن چه از زینتشان نهفته می دارند معلوم گردد...».
یک قاعده ی کلی را از آیه استثنا می کنند: و آن نهی از کوبیدن پا بر زمین، بیانگر نهی از هر چیزی است که توجه نامحرم را به زمینه فساد جلب می نماید».16بنابراین هرگونه حرکت یا فعل صادر از سوی زن که سبب تحریک شهوت مرد شود، حرام است.17با این وجود، ورزش هایی مثل: دوچرخه سواری، اسب دوانی، دو میدانی و... در معابر واماکن عمومی با وجود پوشش مناسب زن، سبب جلب توجه و تحریک و تهییج شهوت جنس مخالف می شود بنابراین انجام این امور حرام خواهد بود.
ج: نگاه به ورزش بانوان
1ـ ادله ی قرآنی و روایی در مسأله ی نگاه کردن
«قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ. وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ ...»18؛ به مردان با ایمان بگو دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند که این برای آنان پاکیزه تر است. زیرا خدا به آن چه می کنند آگاه است؛ و به زنان با ایمان بگو: دیدگان خود را [از هر نامحرمی] فرو بندند و پاکدامنی ورزند.
مورد بحث در آیه کلمه «غض» است. غض در لغت به معنای نقصان در دیدن و صدا یا خیره نگاه نکردن می باشد.19
در تفسیر نمونه آمده است:
آیه نمی گوید مؤمنان چشمانشان را فرو ببندند، بلکه می گوید باید نگاه خود را کوتاه کنند و این تعبیر لطیفی است؛ به این منظور که اگر انسان به راستی هنگام راه رفتن با زنی نامحرم رو به رو شود، بخواهد چشم را به کلی ببندد، ادامه ی راه رفتن برایش ممکن نیست، اما اگر نگاه را از اندام و صورت او برگیرد و چشم خود را پایین اندازد گویی از نگاه خویشتن کاسته و آن صحنه ی ممنوع را از منطقه ی دید خود حذف کرده است. 20
2ـ فقه و مسأله ی نگاه
در فقه اسلامی در باب مسأله ی نگاه به دو ملاک کلی بر می خوریم:
الف: ریبه و لذت بردن
ب: تحریک و تهییج جنسی
این دو مورد اگر از راه های نامشروع باشد حرامند و دو عنوان متقابل هستند. ریبه و تلذذ به مشاهده و تحریکات جنسی و عرضه و نمایش مربوط می شود. از جمله ملاک هایی که برای حرمت آن وارده شده است، ایجاد فساد می باشد.21
عده ای از فقها نیز در بیان حکم نگاه مرد به زن و بالعکس، نگاه بدون سبب را حرام می دانند و نگاه به چهره و دست را مکروه می شمارند.22 عده ای دیگر نیز در جواز استثناء نگاه به دست و صورت، نگاه اتفاقی را جایز و استمرار آن را ممنوع می دانند.23 مراجع امروز می فرمایند: نگاه به نامحرم اگر بدون قصد لذت و ترس افتادن به گناه باشد و باعث مفاسد و انحرافات اخلاقی نشود، اشکالی ندارد.24
بنابراین اگر نگاه به ورزش زنان مستلزم فساد شود یا به قصد ریبه و لذت باشد، جایز نیست. در مسأله نگاه زن به زن نیز چنین است: 25در واقع بانوان می توانند به تماشای ورزش بانوان بروند یا هنگام ورزش به جز عورتین به بدن یکدیگر نگاه کنند. اما نگاه با لذت حرام است.
د: اختلاط
یکی دیگر از مباحثی که در ورزش بانوان مطرح می شود، اختلاط آن ها با مردان است. به این صورت که آیا زنان و مردان می توانند به طور مختلط ورزش نمایند یا این که به همراه مردان در ورزشگاه ها برای مسابقه یا تماشای آن حضور یابند؛ گرچه مکان آن دو از هم جدا باشد؟
از جمله روایاتی که در مذمت اختلاط، وارد شده چنین است:
از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت شده است: که ایشان زنان را از رفت و آمد در وسط کوچه نهی می کردند و می فرمودند: «زنان هنگام راه رفتن از وسط کوچه راه نروند، بلکه از کنار بروند».26
امام علی (علیه السلام) نیز به مردان هشدار می دهند: «ای مردم عراق! به من خبر دادند که بدن زن های شما در راه ها با بدن مردان تماس پیدا می کند، آیا شرم نمی کنید؟»27
اقوال فقها در بررسی حکم اختلاط بر محور کراهت دور می زند28 نظر مراجع در محیط مختلط اگر نگاه گناه آلود انجام نشود و ترس افتادن به حرام نباشد، اشکال ندارد ولی با این وجود سزاوار است مسؤولان کشور اسلامی فکری برای جدایی مجالس مختلط نمایند و برخی فقها مانند آقای صافی و بهجت چون اختلاط مرد و زن در معرض فساد است آن را جایز نمی دانند.28 البته این مکروه بودن در صورتی است که مجلس به هیچ وجه حرام نباشد و الا اختلاط حرام است؛ مثل آن جا که تماس بدنی داشته باشند که در حرمت آن گفته شده است:
«هنگامی که نگاه به نامحرم حرام باشد، لمس کردن نیز به طریق اولی حرام است. پس اگر بگوییم نگاه به چهره و دو دست زن نامحرم جایز است، به جواز لمس آن قائل نیستیم، زیرا دلیلی بر استثنای لمس وجود ندارد».29
پی نوشت ها:
1. رک: عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، مصطفی درایتی، مشهد، ضریح آفتاب، 1381، ص625.
2. محمد محمدی ری شهری، حکمت نامه جوان، مهری مهرین، قم، دارالحدیث، چاپ سوم، 1385، ص120.
3. محمد بن حسن عاملی، وسایل الشیعه، قم، آل البیت لاحیاء التراث، چاپ سوم، ج19، ص253.
4. رک: علی اکبر کلانتری، فقه و پوشش، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، 1383، ص39.
5. رک: همان، صص59-39.
6. مجتبی حسینی، احکام نگاه و پوشش مطابق با نظر ده تن از مراجع عظام، قم، دفتر نشر معارف، 1385، ص97.
7. رک: محمد کاظم طباطبائی، العروه الوثقی، تعلیقات عده فی الفقها، ج1، ص451.
8. زین الدین جبعر عاملی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تعلیق علی حسینی، ج2، ص14.
9. محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج20، ص221.
10. علی خامنه ای، اجوبه الاستفتائات، تهران، انتشارات بین المللی الهدی، 1381، ص304.
11. محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج5، ص24.
12. مرتضی مطهری، مسأله ی حجاب، ص73.
13. سوره ی احزاب، آیه 33.
14. محمد طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج16، ص482.
15.سوره ی نور، آیه 31.
16.خالد غفوری، اظهار زینت و حکم آن، فصلنامه ی تخصصی فقه اهل بیت، سال 14، شماره 54، 1387، ص179.
17. محمد مهدی شمس الدین، الستر و النظر، ص88.
18. نور، آیات 31-30.
19. حسن بن محمد فضل راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ترجمه سید غلامرضا خسروی، ج2، ص700.
20. ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج14، ص437.
21. رک: محمد مهدی آصفی، بازیگری زن در سینما و تئاتر، فصلنامه فقه اهل بیت، سال 6، شماره 22، ص90.
22. رک: محمد بن حسن بن علی طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، بیروت، انتشارات دارالکتب الاسلامی، 1412، ج4، ص160.
23. رک: یوسف بحرانی، حدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، بیروت، دارالاحیاء التراث، 1413ق، ج23، صص55-49.
24. مجتبی حسینی، احکام نگاه و پوشش، ص54.
25. رک: زین الدین جبعر العاملی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، تعلیق علی حسینی، ج2، ص376.
26. رک: محمد بن حسن حر عاملی، همان، ج20، ص185.
27. همان، ص235.
28. رک: محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی، مع تعلیقات عده من الفقها، ج2، ص765.
29. مسعود معصومی، احکام روابط زن و مرد، قم، انتشارات بوستان کتاب، 1382، ص176.
30. رک: محمد فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعه فی شرح التحریر الوسیله، قم، تحقیق و نشر فقه الائمه اطهار، 1421، ص39.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 13