دختران امروز؛ مادران فردا

نهادینه ‌کردن مدیریت مصرف در میان دختران نوجوان/ فاطمه خدابخشی

 

استفاده از نعمت‌های الهی در حدی که انسان بتواند حیات و سلامتی خود را حفظ کرده و با نشاط کامل به انجام وظایف فردی و اجتماعی‌اش بپردازد، نه تنها امری مطلوب، بلکه از نظر اسلام واجب و لازم است (اسحاقی، 1388، ص28). آنچه در فرهنگ اسلامی مذموم و ناپسند است عدم رعایت اصل اعتدال در مصرف است که مصرف‌گرایی نامیده می‌شود. مصرف، یک متغیّر اقتصادی و پیش نیاز تولید در کشور است. امّا مصرف زدگی پدیده‌ای مضر و آسیب‌زا در اقتصاد ملّی است (همان، ص19). از این رو توجه به مصرف گرایی دختران نوجوان، که مادران نسل آینده‌ی جامعه‌ی اسلامی هستند از اهمیت بسزایی برخوردار است. اگر مدیریت مصرف در میان دختران نوجوان نهادینه شود مدیریت مصرف در میان نسل آینده نهادینه خواهدشد. این مقاله در ادامه به ارائه‌ی راهکارهایی در جهت نهادینه کردن مدیریت مصرف در میان دختران نوجوان می‌پردازد.

الف.آموزش مصرف صحیح

مصرف در دوران جدید، روندی است که در آن خریدار کالا، از طریق به نمایش گذاشتن کالاهای خریداری شده، فعالانه در تلاش برای خلق و حفظ هویت خویش است.  به عبارت دیگر افراد هویت خود یعنی چه کسی بودن را از طریق آنچه مصرف می‌کنند، ایجاد می‌کنند (آجیلی، 1392، ص95).

کسب هویت مهم‌ترین رویداد دوره‌ی نوجوانی است. بنابراین طبیعی است نوجوان بخواهد از طریق مصرف گرایی هویت خویش را خلق و حفظ کند. بنابراین می‌بایست به نوجوان آموخت که درست مصرف نمودن و زندگی کردن بر اساس الگوی مطلوب و حساب شده، ارزش است و عقب افتادگی  محسوب نمی‌شود و در مقابل، ریخت و پاش و اسراف و تبذیر در هر بُعدی از ابعاد زندگی انسان ضد ارزش و خلاف تعالیم دینی است (خاکپور، 1391، ص71). او باید بداند خوشبختی و رضایت از زندگی با مصرف کالاهای لوکس مادی حاصل نمی‌شود و خوشبختی و سعادت را نمی‌توان  با پول خرید (اسحاقی، 1388، ص15). بلکه خوشبختی و آسایش واقعی تنها با اتصال با عالم‌ترین و قدرتمندترین وجود، یعنی وجود حضرت باری‌تعالی حاصل می‌شود: «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد/28).

ب. گفتمان سازی

اگر فرهنگ حاکم بر جامعه‌ی اسلامی فرهنگ مصرف‌گرایی شود، دختران نوجوان زودتر از سایرین از این فرهنگ پیروی خواهند کرد زیرا سطح اخلاق در نوجوان تنها در سطح اخلاق قراردادی است. به این معنا که نوجوان برای مصون ماندن از سرزنش دیگران همرنگ جماعت می‌شود (سالاری فر، 1389، ص53). بنابراین باید تلاش کرد فرهنگ اسلامی بر جامعه‌ی اسلامی حاکم شود که این امر نیازمند گفتمان سازی دینی در میان اقشار مختلف مردم است. منظور از گفتمان سازی این است که یک مفهوم و یک معرفت در میان اقشار مختلف مردم همه‌گیر شود. این امر به برنامه ریزی وکار فعال و پیوسته نیاز دارد. درست مثل دمیدن پیوسته‌ای است که می‌تواند آب یا هوا را به نقاط مختلفی که مورد نظر است، برساند. باید دائم با این دم دمید، تا این اشتعال همیشه باقی بماند و هیچ وقت متوقف نشود. گفتمان سازی سبب می‌شود اندیشه‌ی دینی، معرفت دینی در مخاطبان، در مردم، رشد پیدا کند (ر.ک: بیانات در جمع فضلا و مبلّغان حوزه‌های علمیه‌ی سراسر کشور، 1388/9/22).

ج.  معرفی الگوهای صحیح

یکی از ویژگی‌های دوره‌ی نوجوانی انطباق یا همانند سازی است. منظور از همانندسازی میل ناخود آگاه به همانند شدن با دیگران است. فردی که همانندی با او انجام می‌شود، غالباً مورد احترام، علاقه و تحسین نوجوان می‌باشد. نوجوانان معمولاً با معلمان، رهبران مذهبی، قهرمانان و یا شخصیت‌های معروف تلویزیونی و یا سینمایی همانندسازی کرده و از آن‌ها تقلید می‌کنند. همانند سازی به نوجوان  احساس خشنودی بخشیده و هویتی که در جست وجوی آن می‌باشد را به تدریج در او پدید می‌آورد (وکیلیان کرباسی، 1376، ص60). در شرایط کنونی و با گسترش رسانه‌های ارتباط جمعی، نوجوانان با الگوهای مختلفی که مروج فرهنگ مصرف گرایی هستند روبه‌رو می‌شوند. دختران مدل، نمونه‌ای از این الگوهای ساختگی هستند که به مصرف گرایی در میان دختران نوجوان دامن می زنند. از این رو می بایست شاخصه های الگوی صحیح در اختیار آن‌ها قرارگیرد تا از میان الگوهای مختلف الگوی صحیح را انتخاب کنند.

مسلماً اگر آموزش‌های لازم به دختران نوجوان داده شود و فرهنگ اسلامی نیز بر جامعه حاکم شود، تشخیص الگوهای صحیح برای آن‌ها تسهیل خواهد شد. زیرا آ‌ن‌ها به شرطی که در معرض جذبه‌های معنوی قرار گیرند اصولی‌تر و منطقی‌تر از پسران هستند و برخلاف تصور در سن نوجوانی به قداست و پاکی و خیر و حقیقت روی می‌آورند. در این شرایط اگر مربی خوبی در مسیر زندگی آن‌ها قرار گیرد، می‌تواند آن‌ها را به مرحله‌ای از کمال برساند که همه‌ی کارهایشان برای خدا باشد و مصداق «اِنّ صلوتی و نسکی و محیای و مماتی لله» گردند و به بالاترین حد معنویت و کمال و رشد خود برسند. مربیان با مدل بودن خود می‌توانند روشنگر حقایق باشند و آن‌ها را وادارند که خوب تصمیم بگیرند و نیکو فکر کنند (قائمی، 1369، ص354).

د. هماهنگی تبلیغات رسانه‌ای با فرهنگ اسلامی

امروزه رسانه‌ها به ابزاری در دست نظام سرمایه داری برای تبلیغات کالاهای متعدد تبدیل شده‌اند. از این رو رسانه‌ها نقش بسیار پررنگی در رونق یا کاهش مصرف‌گرایی دارند. شاید بتوان گفت نقش رسانه‌ها در گسترش مصرف گرایی چیزی کمتر از نقش صنعتی شدن و تولید کالاهای انبوه در جوامع نبوده و تولید انبوه و رسانه‌ها دو بال گسترش مصرف گرایی بوده‌اند. تبلیغات متعدد و متنوع که توسط متخصصان روان‌شناس و سازندگان تیزرهای تبلیغاتی برای داشتن حداکثر تأثیر در مخاطب ساخته می‌شوند، در لایه‌های برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی و حتی رسانه‌های نوشتاری گنجانده می‌شوند و به دنبال اقناع افراد برای خرید کالا یا خدمات خاص، تغییر نگرش و سبک زندگی آن‌ها هستند. رسانه‌ها با ایجاد نیاز کاذب در مخاطبان آن‌ها را برای خرید کالاهای اضافی قانع می‌کنند (موحد، 1389، ص9) این درحالی است که دختران نوجوان از مخاطبین این رسانه‌ها هستند و در معرض پیام‌های اقناعی مختلف برای خرید و مصرف گرایی قرار می‌گیرند. از این رو می‌بایست بر محتوای رسانه‌های مختلف از قبیل نوشتاری، صوتی و تصویری نظارت بیشتری صورت گیرد تا نوعی هماهنگی بین فرهنگ اسلامی و تبلیغات رسانه‌ای ایجاد شود. فرهنگ سازی مدیریت مصرف در جامعه بیشتر برعهده‌ی رسانه‌ها است (ر.ک: بیانات در دیدار رئیس جمهور و اعضای هیئت دولت1391/6/2).

رسانه در جامعه اسلامی می‌بایست با تبلیغ الگوهای مناسب در مصرف، دیدگاه مخاطب نوجوان را درباره‌ی اسراف تغییر دهد یا بر آگاهی او از پیامدهای مصرف معتدل در جامعه بیفزاید (بافکار،1390، ص51).

ه. فراهم کردن فضایی شاد برای دختران

نوجوانان بيشتر به سمت و سوي انجام فعاليت­ هاي شاد و تفريحي متمايل هستند. نياز به شادي و تفريح و جنب و جوش، مهم‌ترين بخش از نيازهاي فرهنگي نوجوانان را شکل مي­دهد (اسماعیلی، 1387، ص120).

امروزه فروشگاه‌های زنجیره‌ای، نمایشگاه‌های خرید، پاساژها و مغازه‌ها به یکی از پر رونق‌ترین مکان‌های تفریحی و تفننی تبدیل شده‌اند و طبیعی است کارکرد فرح بخشی سبب تقویت انگیزه‌ی افراد برای حضور بیشتر در این اماکن و ورود قهری در چرخه‌ی خرید و مصرف می‌شود (شرف الدین، 1394، ص18). بنابراین نه تنها هویت انسان‌ها، بلکه سرگرمی و تفریح آن‌ها به مصرف و خرید پیوند خورده است (اسحاقی، 1388، ص14). فراهم کردن فضاهای شاد برای دختران نوجوان به خصوص در مکان‌های مقدسی چون مساجد نه تنها آن‌ها را با فرهنگ اسلامی آشنا می‌سازد، بلکه انگیزه‌ی آن‌ها را برای قدم زدن در مراکز خرید کاهش می‌دهد.

تشکیل جلساتی ویژه‌ی دختران نوجوان در مساجد که در کنار بحث های مذهبی به فعالیت های شاد وتفریحی بپردازند،‌ می‌تواند در این زمینه بسیار راهگشا باشد. فعالیت‌هایی چون اجرای سرود، بازی‌های فکری گروهی، نمایش فیلم و... از جمله‌ی این کارهای تفریحی است که علاوه بر کارکرد تفریحی می‌تواند نقش تربیتی زیادی را نیز به صورت غیر مستقیم ایفا کند.

به هر حال از آن‌جا که دختران نوجوان پرورش دهنده‌ی نسل آینده‌ی جامعه اسلامی هستند، نهادینه کردن مدیریت مصرف در میان آن‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار است. نخستین گام در جهت نهادینه کردن مدیریت مصرف در میان دختران، فراهم نمودن زیر ساخت‌های فکری و زمینه‌سازی فرهنگی است.

 منابع:

* قرآن کریم

* نهج البلاغه

1. آجیلی، هادی، بیکی، مهدی؛ کالبد شکافی سبک زندگی در جامعه سرمایه‌داری، فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان درمانی،1392.

2. اسحاقی، حسین؛ مدیریت مصرف در اسلام، کرج، نشرآموزش کشاورزی (مدیریت مطالعات وتحقیقات حوزه نمایندگی ولایت فقیه در وزارت کشاورزی)،1388.

3. اسماعیلی، رضا، ربیعی، کامران؛ سنجش نیازهای فرهنگی اجتماعی دختران دانش آموز شهر اصفهان، کتاب زنان(شورای فرهنگی اجتماعی زنان)، شماره41، 1387.

4. بافکار، حسین، درافشان، محمّد حسین؛ نقش مفهومی دین در رسانه و فرهنگ مصرف، مجموعه مقالات دین و رسانه؛ رسانه دینی و دین رسانه‌ای، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا وسیما،1390.

5. بحرینی، مرضیه؛ جوانان و تهاجم فرهنگی، اصفهان، شهید حسین فهمیده، 1381.

6. بیات، حجّت الله؛ مبانی ضرورت تبلیغ دین از رسانه‌های نوین، مجموعه مقالات دین و رسانه؛ رسانه دینی و دین رسانه‌ای، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا وسیما،1390.

7. خاکپور، حسین؛ راهکارهای ارتقای مدیریت مصرف از دیدگاه قرآن و روایات، کاوشی نو در معارف قرآنی، شماره دوم، 1391.

8. سالاری فر، محمد رضا؛ آشنایی با روانشناسی، قم، مرکز نشر هاجر، چاپ چهارم،1391.

9. شرف الدین، حسین؛ مصرف گرایی در سبک زندگی دینی و مدرن، دوفصلنامه علمی وتخصصی پژوهش نامه سبک زندگی، شماره اوّل، 1394.

10. قائمی، علی؛ سازندگی و تربیت دختران، تهران، انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، 1369.

11. کرباسی، منیژه، وکیلیان، منوچهر؛ روانشناسی نوجوانان و جوانان، همدان، دانشگاه پیام نور، 1376.

12. موحّد، مجید و دیگران؛ رسانه، جنسیت و مصرف گرایی، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان، شماره47، 1389.

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 37