تاریخ ارسال خبر: 02 اسفند 1400 | گروه خبری:
خانواده
زهرا سالاری
خداوند متعال در آیات مختلف قرآن کریم بر هدفمندی آفرینش، تأکید كرده است. در اين ميان انسان نيز به عنوان برترین آفریدهی الهی، با توجه به نعمت عقل باید زندگی هدفداری را طبق کتاب الهی و سیرهی معصومین ع برنامهریزی کند. يكي از شئون زندگي، مسألهي مصرف است كه گفتار حاضر با توجه به آیات قرآن کریم، به بررسي مصرف هدفمند ميپردازد.
1. مصرف همراه با پارسایی: نخستین گام برای تکامل و تقرب به حق، ترک نافرمانی خدا و دوری جستن از گناهان است. از این رو مصرف نعمتهای الهی باید همراه با پارسایی و ترک گناه باشد (ایروانی، 1388، ص 15 و 16).
خداوند تعالی در قرآن کریم میفرماید: «وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ» (مائده/ 88)؛ و از نعمتهای حلال و پاکیزهای که خداوند به شما روزی داده بخورید و از خدا پروا دارید. تنها شرط آن این است که رعایت اعتدال و تقوا و پرهیزکاری در بهرهگرفتن از این مواهب را فراموش نکنید.
پس ایمان به خدا ایجاب میکند که همهی دستورات او را محترم بشماریم؛ هم در بهرهگرفتن (مصرف درست) و هم در رعایت تقوا (ر.ك: مکارم شیرازی، 1389، 201).
کلمهی «کلوا» در معنای عام به معنای مطلق تصرف در طیبات از نعمتها و دادههای خداست؛ چه به خوردن باشد و چه به سایر وجوه تصرف (ر.ك: طباطبایی، بیتا، ج 6، 161). همچنین است خوردن (أکل) چیزهایی که با جهاز هاضمه صورت نمیگیرد؛ مانند أکل اموال یتامی، أکل اراضی.
رزق انعام مخصوصی است که استمرار پیدا کرده و برای ادامهی زندگی و رفع گرفتاری و مضیقه صورت میگیرد. باید چیزی مورد مصرف قرار گیرد که خداوند متعال روزی نموده و برای انسان از راه مشروع و صحیح قسمت کرده است.
2. مصرف همراه با عمل صالح: قرآن کریم این نکته را یادآور میشود که مصرف باید مقدمهی انجام کارهای شایسته باشد: «يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ» (مؤمنون/ 51)؛ ای پیامبران از غذاهای پاکیزه بخورید و عمل صالح انجام دهید.
طبق آيه ميبينيم كه تغذیه نیز به عنوان یک وسیلهی تکامل پذیرفته شده است ... با توجه به اینکه نوع تغذیه در روحیات انسان مسلماً مؤثر است و غذاهای مختلف آثار اخلاقی متفاوتی دارد، مثلاً خوردن غذای حرام جلوی استجابت دعا را میگیرد، ارتباط این دو جمله روشن میشود که «از غذای پاکیزه بخورید» و «عمل صالح انجام دهید» (مکارم شیرازی، ج 14، 277).
از مفهوم آیه به خوبی روشن است که مصرف انواع خوراکیها باید هدفمند باشد نه فقط برای اشباع غریزهی حیوانی. در واقع باید هدفی والاتر را در نظر داشت که یکی از وجوه بارز آن مصرف صحیح همراه با عمل صالح است. وقتی انسان در حد توان و طاقت خود موفق به اجرای دستورات اسلام شود و با الگوگرفتن از تعالیم آسمانی جلوی اسراف و تبذیر را بگیرد، قطعاً میتواند عمل صالح انجام دهد چه آن که اسراف نکردن خود نوعی عمل صالح است.
3. مصرف همراه با شکر: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ» (بقره/ 172)؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید از نعمتهای پاکیزهای که روزی شما کردیم بخورید و خدا را شکر کنید.
این نعمتهای پاکیزه و حلال که ممنوعیتی ندارد برای شما آفریده شده است. اینها به شما نیرو میبخشد تا بتوانید وظایف خود را انجام دهید و به علاوه شما را به یاد شکر پروردگار و پرستش او میاندازد. خطاب این آیه به مؤمنان است. در حقیقت از مردم عادی تنها انتظار میرود گناه نکنند ولی از افراد باایمان انتظار دارد این نعمتها را در بهترین راه مصرف کنند (مکارم شیرازی و دیگران، ج 1، 658).
4. مصرف همراه با ادای حقوق
از مصادیق بارز شکر عملی پرداخت حقوق مالی از جمله حق فقیران است که خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: «... كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا...» (انعام/ 141)؛ از میوهی آن چون ثمر داد بخورید و حق آن را روز بهرهبرداری بدهید و زیادهروی نکنید.
اگر ما انسانها فقط همین یک آیه از قرآن کریم را الگوی عملی خود در مصرف قرار دهیم، مطمئناً راه خطا بسیار کم خواهد شد. خداوند در این آیه میفرماید: از میوه بخورید، حق آن را بدهید و اسراف نکنید. حقوقی که ما در اموال خود باید بپردازیم حقی است واجب و مستحب که پرداخت این حقوق اعم از واجب مثل زکات و خمس و مستحب مثل کمک به فقرا، انفاق، صدقه، احسان و اکرام ایتام، موجب تعالی روح و پرورش قوای معنوی انسان میشود. در مقابل اهداف مثبت یاد شده، انگیزههای منفی در مصرف همچون فخرفروشی، خودنمایی، حرامخواری، همچشمی و شهوتخواهی بیگمان بر خلاف ارزشهای دینی است (ایروانی، 1388، 16).
سفارش به میانهروی
قرآن کریم و معصومین ع همواره به اعتدال توصیه میکنند. از جمله امام علی ع در نامهی 21 نهج البلاغه خطاب به زیاد در سال 36 هجری میفرماید: «ای زیاد! از اسراف بپرهیز. میانهروی را برگزین. از امروز به فکر فردا باش و از اموال دنیا به اندازهی کفاف خویش نگهدار و زیادی را برای روز نیازمندیات در آخرت پیش بفرست» (نهج البلاغه، نامهي 21).
مهمترین دستورالعمل برای اصلاح رفتار مصرفی، حفظ اعتدال است. حتی زمانی که ثروت و اموال و دارایی بیشتر از حد کفاف باشد باید اعتدال را حفظ کرد که حفظ اعتدال همان قناعت است و آن حالتی است از نفس که باعث اکتفاکردن آدمی است به قدر حاجت و ضرورت و زحمت نکشیدن برای تحصیل زیادی مال و این از جمله صفات فاضله و اخلاق حسنه است. صفت قناعت مرکبی است که آدمی را به مقصد میرساند و وسیلهای است که سعادت ابدی را به جانب آدمی میکشاند (نراقی، 1387، ص 380). امام علی ع میفرمایند: «بخشیدن مال به آنها که استحقاق ندارند زیادهروی و اسراف است. ممکن است در دنیا مقام بخشندهی آن را بالا ببرد اما در آخرت پست خواهد کرد. در میان مردم ممکن است گرامیاش دارند اما در پیشگاه خدا خوار و ذلیل است. کسی که مالش را در راهی که خدا اجازه نفرموده، مصرف کرد و به غیر اهل آن نپرداخت جز آن که خدا او را از سپاس آنان محروم فرمود و دوستی آنها را متوجه دیگری ساخت» (نهج البلاغه، خطبهي 121). میتوان با مصرف صحیح همین اموال و داراییهایی که در دست مردم است پلهاي ساخت تا خدا.
منابع
* قرآن کریم.
** نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتی، قم، امیرالمؤمنین ع.
1.ایروانی، جواد؛ الگوی مصرف در آموزه های اسلامی، مشهد، آستان قدس، 1388.
2.طباطبایی، محمدحسین؛ تفسیر المیزان، ج 6، ترجمة سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، تبلیغات اسلامی، بیتا.
3.مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، ج 45، بیروت، موسسة الوفا، چاپ سوم، 1409.
4. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران؛ تفسیر نمونه، ج 1 و 7 و 14، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ 58، 1389.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 42