تاریخ ارسال خبر: 28 تیر 1401
| گروه خبری:
خانواده
فاطمه خدابخشی
نوجوانی دورهای از رشد است؛ که مابین کودکی و بزرگسالی قرار دارد (ساعتچی، 1394، ص11). این دوره آخرین مرحله (دبس، 1374، ص91) و از مهمترین مراحل زندگی انسان است. در ایران و بیشتر کشورهای اروپائی و آمریکائی معمولاً نوجوانی از12-13 سالگی آغاز می گردد و در 18-19 سالگی پایان می پذیرد (پارسا، 1375، ص215). طبیعت انسان در سن نوجوانی دچار تحوّلاتی در سه حیطهی جسمی، شناختی و هیجانی اجتماعی می گردد. انسان از همین دوره موظّف به انجام برخی عبادات چون نماز و روزه می شود. حال چرا با شروع تحوّلات دورهی نوجوانی، برخی احکام دینی چون نماز و روزه واجب میگردد و میبایست عقاید دینی برای نوجوان تبیین گردد؟ این پژوهش با هدف پاسخگویی به همین مسأله آغاز شد و پس از مطالعه کتب مختلف ضرورت این امر آشکار گردید؛که نتایج آن بدین شرح است:
الف. بلوغ جسمی و ظهور غرایز و امیال طبیعی
بلوغ بارزترین تحوّل جسمی دورهی نوجوانی است. در این مرحله به خاطر رشد طبیعی بدن و ظهور بلوغ جنسی تغییراتی عمده در عواطف، انگیزهها و چگونگی تفکّر نوجوان رخ می دهد (سالاری فر،1391، ص44). استانلی هال که به پدر روانشناسی بلوغ معروف است، این مرحله را دوران طوفان و فشار مینامد (احمدی، 1369، ص17). ظهور غرایز و امیال نفسانی در این دوره سبب ضرورت تبیین مفهوم حیا برای نوجوان می گردد. نوجوان باید دریابد همواره در حریم بارگاه الهی قرار دارد. پس می بایست حرمت حضور در بارگاه حق تعالی را نگه دارد (قیصری گودرزی، ص155) و غرایز و امیال خویش را کنترل کند. حکم وجوب برخی عبادات چون نماز نیز در جهت یاد حضور الله تعالی در زندگی است (طه/ 14).
طوفان غرایز در وجود نوجوان سبب توجّه بیش از حد او به اندام و ظاهرش می شود. در نتیجه نوجوان برخلاف دوران کودکی در پوشش وآرایش خود سختگیری به خرج می دهد (شعبانی،1394، ص69). در این مورد نیز باید به نوجوان آموخت؛ اسلام آراستگی و مقبولیّت را می پذیرد(طوسی، 1414ق، ص275) و تنها با تبرّج یعنی زیادهروی در آراستگی مخالف است (احزاب/33) بنابراین می توان با رعایت احکام شرعی، ظاهری آراسته و مقبول داشت.
ب. رشد تفکّر شناختی و آمادگی ذهنی
آمادگی ذهنی نوجوان از دیگر مواردی است که تبیین عقاید دینی در نوجوانی را ضروری می سازد. با رسیدن به سن نوجوانی، نگرش دینی نیز دگرگون می شود. به این گونه که از یک نگرش محدود و یک احساس ساده به یک نگرش وسیع و احساس عمیق تبدیل می شود و ادراک از امور حسی به سطح امور معنوی و مجرد انتقال مییابد. نوجوان از مرحلهی تفکّر انضمامی (عملیّات عینی) به مرحله تفکّر انتزاعی (ذهنی) میرسد و توان درک صحیح واژهها و مفاهیم دین را مییابد و میتوان دربارهی تکالیف و وظایف دینی با وی سخن گفت. برای مثال به او تفهیم کرد که چرا عبادت میکنیم (شکرالهی، 1396، ص103). توانایی تفکّر انتزاعی در حدود 11 سالگی آغاز می شود و نوجوان در این مرحله خیلی شبیه به دانشمندانی که در آزمایشگاه در جست وجوی راه حل هستند، استدلال میکند. به عبارت دیگر او میتواند از طریق تأمّل درونی به قواعد منطقی پی ببرد و دیدگاهش را نسبت به خود، دیگران و جهان مورد بازنگری قرار دهد (ای.برک،1383، ج2، ص35). بنابراین اگر عقاید دینی به صورت منطقی و همراه با ذکر دلیل به اوعرضه شود، بیشتر مورد توجّهش قرار میگیرد و سبب گرایش بیشتر او به امور دینی و الهی میگردد.
تحقیقات نشان میدهد ورود به دورهی تفکّر انتزاعی در زمینهی تفکّر دینی بین سنین 13 تا 14سالگی است (قیصری گودرزی، ،1397، ص139) وگرایش به دین، معنویّت و وظایف دینی، تقریباً در شانزده سالگی به اوج خود میرسد (شکر الهی،1396، ص109) و در سن 18 سالگی رو به کاهش میگذارد (احمدی،1369، ص59). لذا تبیین عقاید دینی در فاصلهی سنین 13 تا18 سالگی ضروری است؛ زیرا در این سنین انسان بیشترین گرایش به دین و معنویّت را دارد.
ج. بحران هویّت
انسان در سن نوجوانی دچار بحران هویّت می شود. هویّت همان مفهوم درونی و ذهنی از خود به عنوان یک فرد است (ساعتچی، 1394، ص208). اریک اریکسون، بنیانگذار روانشناسی رشد میگوید: «عمده وظیفه نوجوان «تشکیل هویّت» است». کار نوجوان یافتن پاسخی برای این سؤال است که در آینده میخواهد چه نوع شخصی یا چگونه شخصیّتی باشد (اکرم پدرام نیا، 1388، ص170). از منظر اسلام شناخت خود سودمندترین دانش است (آمدی،1410ق، ص712)؛ که سبب شناخت الله تعالی و اتّصال به بارگاه ربوبی می گردد (همان، ص588). در نوجوانی فرد در تلاش است به شناختی از خود برسد؛ و دربارهی خودش، جهانی که در آن زندگی می کند و روش زندگی میاندیشد. و پرسشهایی در ذهن خود میپروراند. از این جهت این دوره سنّی بهترین زمان برای شکلدهی هویّت دینی است (صلاحی و دیگران،1397، ص88) که تبیین نظر اسلام در زمینهی فلسفهی حیات، جایگاه انسان در عالم هستی، روش صحیح زندگی و فرجام انسان و جهان سبب شکلدهی و استحکام این هویّت میگردد.
د. انعطافپذیری شخصیّت
به تدریج که ظهور «من» در نوجوان پیشرفت میکند، شخصیّت او هم شکل میگیرد (دبس، بی تا، ص134). شخصیّت به معنای مجموعه خصوصیات فرد است؛ که او را از دیگران متمایز میسازد. خصوصیّاتی چون ساختمان بدنی، هیجانها، رفتارها، علائق، نگرشها، ظرفیّتها، تواناییها و استعدادها (ساعتچی، ص305). نوجوان شخصیّتش را دوست دارد و شدیداً به آن حسّاس است. امّا بافت شخصیّتی او پایدار، آشکار و تعریف شده نیست و به قدری نرم و انعطافپذیر است؛ که میتواند به هر شکلی درآید (خوشخبر، 1385، ص26). او برای تکوین شخصیّت روحی، فکری و اجتماعی خویش، همواره سعی میکند، افرادی را که از نظر مادی یا معنوی به کمال رسیدهاند، الگوی خویش قرار دهد. دنیای غرب که به این خواسته و نیاز نوجوان پی برده است، الگوهای کاذب و شخصیّتهای دروغین را اشاعه میدهد تا نوجوان را از هویّت انسانی خویش دور سازد (شعبانی،1394،ص64). بنابراین نه تنها تبیین عقاید دینی در دورهی نوجوانی ضروری است بلکه این امر میبایست توسط افراد دیندار دین مدار انجام شود. زیرا ارزشهای اخلاقی در دوران بلوغ در وجود سرمشقهای انسانی تجلّی مییابد و در صورتیکه سرمشقها رفتار مناسبی ارائه ندهند نوجوان نسبت به ارزشهای اخلاقی سست و حتّی بیتفاوت میشود (احمدی، 1369، ص61).
ه. هجوم آموزههای مخرّب
تحوّلات درونی نوجوان سبب علاقهی خاصی به کشف حقایق و معارف ماورایی و متافیزیکی میشود؛ از این رو دورهی نوجوانی دورهی عرفان یا عرفانگرایی نامیده میشود. وجود عرفانهای دروغین که اکثر آنها بیدینی و اباحهگری را ترویج می کنند؛ از جمله خطراتی است که نوجوان را در بعد گرایش به دین، مذهب و معنویّت تهدید میکند (شکر الهی،1396، ص110). در عصر کنونی انبوهی از این اندیشههای منحرف با به کارگیری دستگاههای پیشرفته مانند ماهواره، اینترنت و امکانات دیگر ترویج میشود. که باید پیش از اثرگذاری این اندیشهها، نوجوان را از آثار مخرّب آنها آگاه کرد (صلاحی ودیگران، 1397، ص109).
بدیهی است اگر خلأ فکری نوجوان به درستی پوشش داده نشود دیگران با اندیشههای منحرف آن را پوشش خواهند داد (نگارش،1380، ص179). امام صادق در این زمینه میفرمایند: «بَادِرُوا أَوْلَادَكُمْ بِالْحَدِيثِ قَبْلَ أَنْ يَسْبِقَكُمْ إِلَيْهِمُ الْمُرْجِئَة»؛ نوجوانان را دریابید و به آنان حدیث و دین بیاموزید، پیش از آنکه مرجئه (گروهی منحرف) بر شما پیشدستی کرده و آنها را بربایند (کلینی، ج6، ص47). بنابراین گرایش ذاتی نوجوان به امور ماورایی و هجوم آموزههای مخرّب تبیین عقاید دینی در این دوره سنّی را ضروری میسازد.
نتیجه و پیشنهاد
یافتههای این تحقیق نشان میدهد تحوّلات درونی دورهی نوجوانی و هجوم آموزههای مخرّب بیرونی سبب ضرورت تبیین عقاید دینی در این دورهی سنّی میگردد. با آغاز تحوّلات درونی دورهی نوجوانی چون بلوغ جنسی و جسمی آموزش برخی فضائل اخلاقی چون حیا، عفّت و خویشتنداری ضروری میگردد و نوجوان میبایست با برخی احکام الهی چون نماز آشنا گردد. تا بتواند با یاد پروردگار ربّ العالمین وجود متلاطم خویش را آرام سازد و با درک حضور الله تعالی حیا و عفّت پیشه کند. به تدریج زمانی که نوجوان قادر به درک انتزاعیّات و تفکّر منطقی میگردد؛ او ذاتاً مشتاق کسب معرفت از خود و جهان پیرامونش است. در این زمان بیان آموزههای اعتقادی چون انسانشناسی و فلسفهی حیات میتواند؛ پاسخگوی ذهن پرسشگر او در این زمینه باشد و او را در گذر از تحوّلات هیجانی و اجتماعی دورهی بلوغ چون بحران هویّت یاری رساند. و بستر را برای شکلدهی هویّت دینی فراهم نماید. بدیهی است اگر نوجوان با آموزههای اخلاقی، اعتقادی و فقهی دین به صورت استدلالی آشنا شود و هویّت دینی در او مستحکم گردد، او به سادگی تحت تأثیر آموزههای مخرّب بیرونی قرار نمیگیرد.
منابع
قرآن، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، دارالقرآن الکریم، دوّم،1373.*
1. احمدی،احمد؛ روان شناسی نوجوانان و جوانان شخصیّتی، رفتاری، تحصیلی، شغلی، بزهکاری و اعتیاد، بی جا، رودکی، 1369.
2. ای برک، لورا؛ روانشناسی رشد (از نوجوانی تا پایان زندگی) ، ترجمه: یحیی سیّد محمّدی، تهران، ارسباران، دوّم، 1383.
3. پارسا،محمّد؛ روان شناسی رشد کودک ونوجوان، بی جا، بعثت، 1375.
4. پدرام نیا،اکرم؛ روان شناسی نوجوان، تهران، قطره، 1388
5. تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمّد؛ غررالحکم ودررالکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی، دوّم، 1410ق.
6. خوش خبر، عبّاس؛ رازهای نوجوان من، تبریز، ستوده، 1385.
7. دبس، موریس؛ بلوغ، ترجمه: اسحق لاله زاری، بی جا، خورشید نو، بی تا.
8. ـــــــــــــــــ؛ مراحل تربیّت، ترجمه: علی محمّد کاردان، تهران، دانشگاه تهران، دهم، 1374.
9. ساعتچی،محمود؛ فرهنگ روانشناسی، تهران، معین، دوّم، 1394.
10. سالاری فر، محمّد رضا؛ آشنایی با روانشناسی، قم، مرکز نشر هاجر، چهارم،1391.
11. شعبانی، اکبر؛ روانشناسی تربیّت نوجوان در سیره معصومین ع، تهران، مبین اندیشه، دوّم، 1394.
12. شکرالهی، مهدی؛ تربیت عبادی کودکان در اسلام: با تأکید بر برنامه آموزشی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، اوّل، 1396.
13. کلینی،محمّد بن یعقوب؛ الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، چاپ چهارم،1407 ق.
14. صلاحی،علی اکبر و دیگران؛ نوجوانی و هویّت، تهران، دانشگاه هوایی شهید ستّاری، 1397.
15. طوسی،محمّدبن حسن؛ الامالی، قم، دارالثقافه، 1414ق.
16. قیصری گودرزی،کیومرث؛ اصول تربیّت توحیدی از کودکی تا بلوغ، تهران، سخنوران، 1397.
17. نگارش،حمید؛ هویّت دینی و انقطاع فرهنگی، بی جا، نمایندگی ولی فقیه در سپاه،1380.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 43