نقش تهذيب نفس در پيش‌برد وحدت اسلامي

*مائده رضايي

در اين روزگار كه دشمنان اسلام طرح استعمار نوين را ريخته­اند و كشورهاي اسلامي را يكي پس از ديگري زير سلطه­ي مستقيم و غير مستقيم قرار‌داده و با ايجاد دشمني و تفرقه ميان امت اسلام به سلطه‌ي خود ادامه مي­دهند و هم‌چنان آنان را در ابعاد گوناگون فرهنگي، اقتصادي، سياسي و... به استضعاف مي­كشند و موانع و مشكلات بسياري بر سر راه بيداري اسلامي ايجاد مي­كنند، تنها راه نجات از سلطه­ي آن ابر‌قدرت­هاي چپاولگر يك‌پارچگي ملت­هاي مسلمان و اتحاد آنان بر كلمه­ي«الله» است؛ چرا كه قرآن كريم، اين منشور سعادت جاودان بشر، از آغاز نزول تا كنون فرياد وحدت مسلمانان را سر داده است: «اِعتَصموا بِحَبل اللهِ جَميعاً وَ لا تَفَرَّقوا»؛ همگي به ريسمان(دين) خدا چنگ زنيد و از هم پراكنده نگرديد. امت يك‌پارچه در سايه­ي معارف قرآني، از اعتقادات راستين «و يُعَلِمُهُم الكِتاب وَ الحِكمَة»، فرهنگ والا «وَ يُزَكّيهِم»، قوانين و حقوق عادلانه و حكومتي توحيدي و قدرتمند، جامعه‌اي متمدن و پيشرفته و منسجم برخوردار‌مي­شود؛ بنابراين اگر مسلمانان در التزام به آموزه­هاي قرآني دچار تزلزل گردند نخستين آسيبي كه بر آنان وارد مي­شود از هم گسيختگي و ايجاد شكاف از جهات اعتقادي، سياسي، فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و....در جوامع آنان است.

در زمان حاضر به اعتراف يكايك مسلمانان، امت اسلامي دچار تفرقه­ اي همه جانبه به خصوص سياسي است و اين وضع باعث سلطه­ ي غرب بر جهان اسلام شده است. اما آيا اميدي به وحدت هست؟ قرآن كريم و پيشوايان پاك ما نبي مكرم و خاندان طاهرش (صلوات الله عليهم) پاسخ را مثبت مي­دانند.

از ديدگاه قرآن كريم وحدت، مصداق بارز نعمت و رحمت الهي است كه نبايد از آن نااميد شد: «وَذكُرُوا نِعمَت الله عَلَيكُم إذ كُنتُم اَعداداً فَألف بَين قُلوبكم»؛ نعمت خدا را بر خودتان به ياد آريد آن‌گاه كه دشمن بوديد و ميان دل‌هايتان پيوند ايجاد‌كرد. در آيه­ي ديگري نااميدي از رحمت خدا را عملكرد كافران مي­داند: «...إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ»؛ به راستي كه از رحمت خدا كسي جز كافران نااميد نمي­شود.(يوسف/87).

در این مقاله به مهمترین عوامل وحدت‌آفرین، یعنی اعتقادات راستین و تهذیب نفوس اشاره کرده و تأثیر آن را در وحدت جهانی امت اسلام بیان می‌کنیم.

1- پای‌بندی به اعتقادات راستين

انسان با نهادي خداجو آفريده شده است(روم/30).  با هبوط آدم و حوا و افزايش و انتشار نوع انسان در زمين، همواره از هدايت الهي بهره­مند بوده­است(بقره/38). گروه نخست انسان­ها همه مردمي يكپارچه با اعتقادي توحيدي بوده‌اند اما بر اثر وسوسه­ي شيطان پليد و چيره شدن هواي نفس، عدّه­اي بر اعتقاد توحيدي خود پايدار ماندند و عدّه­اي ديگر دچار گمراهي شدند و بدين ترتيب امت واحده دچار پراكندگي شد. از اين زمان بود كه پيامبران الهي در ادوار متعددي جهت هدايت و يكپارچگي اعتقادي دوباره­ي مردم فرستاده شدند. قرآن كريم مي­فرمايد: «كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ...»؛ مردم گروهي يكپارچه بودند، پس خدا پيامبران را براي مژده و بيم‌دادن فرستاد و كتاب را بر اساس حق، بر آنان نازل كرد تا درباره­ي اختلافات مردم ميانشان قضاوت و حكم كند (بقره/213).

پيامبران خدا با اميد به هدايت مردم در مقابل آزارها و عصيان­ها مقاومت‌كردند، به‌خصوص پيامبر مكرم اسلام(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) كه تا مرز هلاك كردن خود در اين راه تلاش كردند تا اين‌كه: «لَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ أَلَّا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ»؛ نزديك است كه خود را هلاك سازي كه چرا ايمان نمي­آورند (شعراء/3) و در آيه­ي ديگر اميدواري حضرت به هدايت مردم از خصایص اخلاقي ايشان معرفي مي­كند: «لَقَدْ جَاءكُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ »؛ پيامبري از خودتان برايتان آمد كه رنجتان بر او گران است، بر(هدايت) شما حرص مي­ورزد نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان است (توبه/128). حضرت با اين اميد و صفات بود كه در طي­ 23سال توانست امت واحده­ي اسلام را ايجاد كند.

اعتقادات راستين اسلامي را پنج اصل توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد و ضروريات دين (نماز، روزه، حج و زكات) تشكيل مي­دهد كه امت واحده­ي اسلام بايد همگي به آن معتقد باشند. چنان كه روايات معصومين بر اين اصول تأكيد دارند.(رك. كليني، اصول كافي، ج22،باب دعائم­الاسلام، ص17-24)

2- رشد اخلاقي گامي در تحقق وحدت

رذايل اخلاقي سرآغاز تفرقه است. چنان كه امير­مؤمنان علي(عليه‌السّلام) مي­فرمايد: « إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْكَامٌ تُبْتَدَعُ...»؛ آشوب­ها خواهش­هاي نفساني است كه پيروي مي­شوند و بدعت­هايي است كه گذاشته مي‌شوند (نهج‌البلاغه، خطبه­ي­50). در طول تاريخ بشر فتنه عامل تأثير­گذاري در پراكندگي هر امتي بوده است، در صدر اسلام منافقان با فتنه­انگيزي ميان مسلمانان در صدد تفرقه و ايجاد اختلاف بودند و كار را بر نبي­اكرم(صلي‌الله‌عليه‌و‌آله) دشوار مي‌ساختند. (طبرسي، مجمع‌البيان، ج5، ص55) قرآن كريم مي­فرمايد:« لَقَدِ ابْتَغَوُاْ الْفِتْنَةَ مِن قَبْلُ وَقَلَّبُواْ لَكَ الأُمُورَ حَتَّى جَاء الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللّهِ وَهُمْ كَارِهُونَ»؛ (منافقان) پيش از اين آشوب ايجاد كرده­اند و كارها را بر تو دگرگون كردند تا حق آمد و دين خدا پيروز شد در حالي­كه ناخشنود بودند (توبه/48). صفات پست اخلاقي منافقان به‌خصوص خودخواهي، حسادت، دروغ‌گويي و ... آنان را بر تفرقه‌افكني وادار‌مي­كرد.

نزاع و درگيري كه گاه ميان سپاهيان اسلام پيش مي­آمد ناشي از عدم رشد اخلاقي بعضي از آنان بود مانند نزاعي كه در جنگ احد كه در اثر طمع ديده­بانان كوه احد، به تقسيم غنايم پيش آمد. (طبرسي، ج1، ذيل آيه‌ي ‌152آل‌عمران) خطر اين نزاع­ها در جنگ­هاي ديگر هم بود. بنابراين خداوند با توصيه به صبر و پايداري آنان را از نزاع باز‌داشت: « وَأَطِيعُواْ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ و َاصْبِرُواْ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ »؛ از خدا و پيامبرانش فرمان بريد و درگير نشويد زيرا شكست مي­خوريد و آوازه­ي قدرتتان از بين مي­رود، پس شكيبا باشيد كه خدا با صابران است(انفال/46).

نخستين تفرقه ميان امت واحد اسلامي در سقيفه­ي بني ساعده نيز ناشي از نفاق و قدرت‌طلبي سران آن بود؛ چنان كه اميرمؤمنان علي­(عليه‌السّلام) در خطبه­ي شقشقيه فرمود: «لَقَدْ تَقَمَّصَهَا ابْنُ اَبى قُحافَةَ وَ اِنَّهُ لَيَعْلَمُ اَنَّ مَحَلّى مِنْها مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحى»؛ پسر ابوقحافه جامه­ي خلافت را به تن كرد در حالي­كه مي­دانست جايگاه من به خلافت چون جايگاه محور سنگ آسياب به آن است. عملي بر خلاف اعتقاد درست، مصداق نفاق است.

سرگروه آشوبگر ناكثان، قاسطان و مارقان كه در حكومت عدل مولا علي­(عليه‌السّلام) مردم را دچار چند دستگي و پراكندگي از محور ولايت كردند، ناشي از صفت پست اخلاقي دل‌بستگي به دنيا بود. چنان كه حضرت در ادامه­ي آن خطبه با اشاره به آن­ها فرمود:«كأنّهم لم يسمعوا الله سبحانه يقول:« تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ»؛ گويا نشنيدند كه خداوند مي­فرمايد:«آن سراي آخرت را براي كساني قرار مي‌دهيم كه در پي قدرت­طلبي و فساد و تباهي در زمين نيستند و سرانجام براي پرهيزگاران است (قصص/83). اما رهبران اين سه گروه از سران صحابه و برخي كاتب و حافظ قرآن بودند، پس شكي نيست كه تك تك آيات قرآن را با معنا و تفسير مي­دانستند، اما چه شد كه به استكبار و تباهي روي آوردند. اميرمؤمنان علي(عليه‌السّلام) در ادامه علت را بيان مي‌فرمايند: « بَلَى وَ اللَّهِ لَقَدْ سَمِعُوهَا وَ وَعَوْهَا وَ لَكِنَّهُمْ حَلِيَتِ الدُّنْيَا فِي أَعْيُنِهِمْ وَ رَاقَهُمْ زِبْرِجُهَا»؛ آري سوگند به خدا كه آيه را شنيده‌اند و فهم و درك كرده‌اند ولي به راستي كه دنيا در ديدگانشان زيبا جلوه كرد و زيورش آنان را به برتري‌جويي كشاند (نهج‌البلاغه، خطبه‌ي3).

تفرقه‌ي امت اسلامي در حال حاضر نيز برخاسته از صفت پست ترس، عدم اعتماد به نفس و جاه­طلبي رهبران سياسي آن­ها - به جز ايران اسلامي- است. به اين دليل، راه براي سلطه­ي استعمارگران بر كشورهاي اسلامي باز شده است و از دويست سال پيش تا­كنون تنها روش را تغيير مي­دهند؛ زماني با حاكميت مستقيم، زماني به واسطه‌ي ديكتاتورهاي دست‌نشانده و مزدور و در زمان حاضر به روش نوين يعني احزاب وابسته به خود و تقديس نظام دموكراسي به استثمار امت اسلامي و مسلّط‌كردن نظام صهيونيستي بر آنان مي­پردازند.

امام خميني درباره­ي تأثير هواي نفس در تفرقه فرموده­اند: «اختلاف هميشه ناشي از جهات نفساني است. اگر همه‌ي انبياء الان در اين جا جمع‌شوند، اختلاف ندارند، براي آن‌كه آن جهات نفساني را ندارند» (تبيان، وحدت از ديدگاه امام خميني،10/01/59، ص 433).

ايشان علّت بي­توجّهي به مسأله­ي فلسطين -كه نماد تفرقه‌ي جهان اسلام است- ذلت حكومت­هاي منطقه مي‌دانستند و فرمودند: «اشكال در اين بي­توجهي حكومت­هاست كه منافع خودشان را مي­خواهند، ذخاير خودشان را تقديم مي­كنند و در ازاي آن ذلت براي خودشان و ملّتشان به هديه مي­آورند. مشكل همه­ي مسلمين و اسلام در اين بي­توجهي يا با توجه، خيانت بعضي از سران كشورهاست»(تبيان، دفتر19، جهان اسلام از ديدگاه امام‌خميني، 25/9/60، ص49).

تهذيب نفس دروازه­ي اميد به وحدت اسلامي

قرآن كريم رستگاري جوامع اسلامي را وابسته به تزكيه­ي نفوس و پرهيزگاري مسلمانان مي­داند. به اين دليل از جمله اهداف اصلي پيامبر اكرم(صلي‌الله‌عليه‌و‌آله) تزكيه­ي نفوس است:« لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ»؛ خداوند بر مؤمنان منّت نهاد كه پيامبري از خودشان بر ايشان فرستاد تا آياتش را بر آنان بخواند و پاكشان سازد و كتاب و حكمت را به آنان بياموزد(آل عمران/164) و در آيه­ي ديگر وحدت و يكپارچگي مؤمنان را در توبه و روي آوردن به احكام خدا و راه اميدي به رستگاري جامعه مي­داند: «...وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ اي مؤمنان همگي رو به خدا آريد اميد كه رستگار شويد(نور/31). و در چند آيه­ي ديگر پرهيزگاري را سايه­ي اميد به رستگاري مي‌داند:« فَاتَّقُواْ اللّهَ يَا أُوْلِي الأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»؛ پس اي خردمندان از [نافرماني] پرهيزكنيد، اميد كه رستگار شويد» (مائده/100) .

بدون شك هر جامعه­اي جوياي سعادت و رستگاري است اما تعريف اين هدف مرتبط به نوع جهان‌بيني و ايدئولوژي آن جامعه است. از ديدگاه اسلام رستگاري جامعه­ي ما با پذيرش حاكميت الله به رهبري حجت او محقّق مي­گردد و اين امر وقتي ميسّر است كه آحاد امت به ويژه سياست‌مداران از طهارت نفس برخوردار باشند. چنان كه قرآن كريم ياران نبي­اكرم(صلي‌الله‌عليه‌وآله) را در آيه­ي آخر سوره­ي فتح توصيف مي­كند:« مُّحَمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاء بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَاناً سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِم مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ...»؛ محمد پيامبر خداست و كساني كه با اويند بر كافران سخت و با يكديگر مهربانند. آنان را در حال سجود و ركوع مي­نگري كه افزوني[پاداش] را از پروردگارشان مي­خواهند. نشاني آن­ها اثر سجده­اي است كه بر چهره­شان نقش بسته است... . طهارت حاصل از صلابت و مهر در راه خدا و عبادت بسيار و اميد به پاداش الهي و همراهي پيامبر‌اكرم(صلي‌الله‌عليه‌و‌اله) كه در تك­تك آنان بود، امت يكپارچه سعادتمند را به تصوير كشيده‌بود.

تأثير پاكي رهبران جامعه در ايجاد وحدت

در آموزه­هاي اسلامي تأكيد بسياري بر عدالت فردي (تقوا) رهبران و حاكمان جامعه شده است و فلسفه­ي آن تأثير‌گذاري آنان بر صلاح يا فساد مردم است تا حدي كه در حديث و مثل آمده است: «الناس علي دين ملوكهم»؛ مردم بر دين شاهان خودند»(كشف الغمه، ج2، ص21).

عدالت رهبران و پيشوايان جامعه از شرايط اصلي است و در واقع نخستين شرط صلاحيت رهبري و امامت است؛ چنان كه پس از ارتقاي مقام ابراهيم خليل به امامت، درخواست او را ادامه­ي اين مقام در دودمانش مشروط به عدم ظلم كرد: «قال لايَنالُ عَهدِي الظّالِمين». فلسفه­ي اين شرط تأثير­گذاري رهبر و حاكم، بر وحدت مردم در مسير الهي است. چنان كه رهبر فاجر و حاكم ظالم عكس آن عمل‌مي­كند. قرآن كريم درباره­ي عملكرد فرعون مي‌فرمايد: «‌إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا»؛ فرعون در زمين تكبّر ورزيد و مردم را دسته دسته پراكنده ساخت. نظر به اين اهميت است كه اميرمؤمنان علي(عليه‌السّلام) پيوسته كارگزاران خود را به تقوا و بلكه به زهد و ورع توصيه مي­كرد‌ (رك، نهج‌البلاغه، نامه به عثمان بن حنيف، مالك اشتر و ...).

تهذيب نفس و اميد به وحدت جهاني

وحدت جهاني امت اسلام، بلكه مردم جهان به معناي واقعي كلمه يعني سير در صراط مستقيم و ولايت حجت خدا، تنها در ظهور امام زمان حضرت مهدي(فرجه الشريف) محقّق مي­شود. چنان كه در روايات بسياري به جهاني شدن توحيد اشاره شده است. در زيارت امام زمان (عجل الله تعالي) آمده است:« السَّلَامُ عَلَى الْمَهْدِيِّ الَّذِي وَعَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الْأُمَمَ أَنْ يَجْمَعَ بِهِ الْكَلِمَ وَ يَلُمَّ بِهِ الشَّعَثَ وَ...»؛ سلام بر مهدي كه خداوند او را به امت­ها وعده‌داد تا به‌وسيله­ ي او وحدت كلمه ايجاد كند و پراكندگي را گرد هم آرد. (بلد الأمين، ص286)

آن حجت حق(عج) شرط ظهور و تحقق آن وحدت جهاني را تهذيب نفوس مي­داند. چنان كه در توقيعي به شيخ مفيد پيامي به شيعه داده و فرمودند:« إِنّا غَيْرُ مُهْمِلينَ لِمُراعاتِكُمْ، وَ لا ناسينَ لِذِكْرِكُمْ، وَ لَوْ لا ذلِكَ لَنَزَلَ بِكُمُ اللاواهُ، وَ اصْطَلَمَكُمُ الاَْعْداءُ. فَاتَّقُوا اللّهَ» ما بي‌توجه به شما نيستيم و ياد شما را فراموش نكرده ­ايم و اگر چنين نبود گرفتاري­ها و رنج­ها بر شما فرود‌مي­آمد و دشمنان بر شما چيره مي­شدند. پس پرواي خدا را داشته و پرهيزگار باشيد». حضرت در ادامه شيعه را به تقيه توصيه مي­كنند؛ زيرا جامعه را از آتش جاهليت دور مي­سازد.(مجلسي، ج53، ص175)

متأسفانه به علت هجوم فرهنگ غرب و شرق، مسلمانان جهان از معارف اسلامي به دور مانده‌اند.

بسياري از گناهان به صورت فرهنگ جديد در‌آمده است، به ويژه گناهان اجتماعي مربوط به عفت چون: بي­حجابي يا بد­حجابي، آزادي روابط، دوستي با نامحرمان، ترك فريضه­ي امر به معروف و نهي از منكر، لهو و طرب(غنا و موسيقي)، شرب خمر و تضعيف شعائر اسلامي؛ اين­ها اضافه بر گناهان اقتصادي (رباخواري، مكاسب محرمه) و گناهان سياسي چون حقوق قضايي ناعادلانه، برقراري نظام­هاي سياسي بلاد كفر در كشورهاي اسلامي، الحاق به بيانيه­ هاي بين‌المللي حقوق بشر، زنان و... وحدت اسلامي را بسيار بعيد كرده است. اميد است كه بيداري اسلامي در آن جوامع جاني تازه گيرد و با الگو گرفتن از انقلاب اسلامي ايران، نظام اسلام را بنيان گذارند تا ايجاد زمينه­ي وحدت جهاني مهدوي تسريع گردد.

 فهرست منابع

قرآن كريم.

نهج البلاغه.

1-                 داستاني بيركي، علي، جهان اسلام از ديدگاه امام خميني، تهران، مؤسسه­ي نشر وتنظيم آثار امام خميني، چ4، 1391.

2-                 مؤسسه­ي نشر وتنظيم آثار امام خميني، وحدت از ديدگاه امام خميني، تهران، ناشر مؤلف، چ4، 1386.

3-                 طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان، بي‌جا، انتشارات فراهاني، بي تا.

4-                 كليني، محمدبن يعقوب، اصول كافي، تصحيح علي اكبر غفاري، بيروت، دار صعيب، چ4، 1401ق.

5-                 مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، مهدي موعود(ترجمه ج53 بحار الانوار)، قم، بي‌تا.           

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 27