مهارت‌های خودآگاهی در کلام رضوی
خیر‌النّساء صادقی
خودآگاهی:
هر فردي در ذهن خود، تصویری از خویشتن دارد. اين تصوير كه به نوعي ارزشیابی کلّی فرد از شخصیّت خویش است خودآگاهی ناميده مي‌شود. لذا خودآگاهي ناشي از ارزش‌یابی‌هاي ذهنی است که معمولاً از ویژگی‌های رفتاری خود، به عمل می‌آوریم در نتیجه خودآگاهی ممکن است مثبت یا منفی باشد (تقی زاده، ص 21).
خودآگاهی مثبت، کلید رشد و سازندگی فردی و اجتماعی است. اين مسئله در دین مبین اسلام نیز جایگاهي ویژه دارد و نقشي اساسی در سعادت آدمی ایفا می‌کند زیرا به فرموده‌ي حضرت علی (عليه‌السّلام) «مَن کَرّت عَلیهِ نَفْسَه هانَت عَلیه شَهوَتَه»آن‌کس کرامت نفس خود را دريابد هرگز آن را با گناه نمی‌آلاید(مجلسی، ص 78). در واقع همین شناخت صحیح خويشتن است كه موجب شناخت خالق و صعود به قلّه‌ي انسانیّت می‌شود: مَن عَرَفَ نَفسَه فَقَد عَرَفَ رَبّه (همان ص 32).
اسپنسر نیز در کتاب خود تحت عنوان «یک دقیقه برای خودم» از قول گوته چنين می‌نویسد: «اگر ثروتمند نیستی مهم نیست؛ بسیاری از مردم ثروتمند نیستند. اگر سالم نیستی، هستند افرادی که با معلولیت و بیماری زندگی می‌کنند. امّا اگر تصوّر درستی از خود نداری، برو بمیر که هیچ نداری».
بر اساس آموزش‌هاي مهارت‌های زندگی برای آن که فرد بتواند ارزیابی مثبتی از خود داشته باشد و خود را با ارزش بداند باید از خصوصیّات مثبت، توانایی‌ها، زیبایی‌ها و استعدادهای خود، آگاه بوده و آنها را ارج نهد و از این ویژگی‌ها احساس رضایت و خوشحالی کند؛ علاوه بر این که باید قادر باشد به طور واقع بینانه محدودیّت‌ها، کاستی‌ها و ناتوانی‌های خود را ببیند و آن ها را به عنوان قسمتی از خود بپندارد و از وجود آنها شرمنده نباشد.
قبول اشتباهات و یادگیری از آنها یکی از نکاتی است که موجب کسب مهارت خودآگاهی می‌شود. این، در حالی است که در دهه‌های اخیر، روان‌شناسان در بررسی اختلال‌های رفتاری و انحراف‌های اجتماعی به این نتیجه رسیده‌اند که بسیاری از اختلاف‌ها در ناتوانی برخی از افراد، در تحلیل‌های خود از موفّقیّت ریشه دارد.
مثلّث خودآگاهی
برای آگاهی از خود، باید سه بُعد از ابعاد وجودی خویش را بشناسیم؛ ضلع اول: شناخت ویژگی‌های مشترک بین انسان‌هاست که شامل شناخت هدف برتر و نهایی در زندگی و دست یافتن به عزّت نفس و کرامت می‌باشد. شناخت اهداف برتر در زندگی موجب می‌شود که فرد سر‌در‌گم نباشد و تعریف مشخّصی از موفّقیّت داشته باشد.
در واقع شخص براي دستيابي به موفّقيّت، ابتدا باید فهرستی از اهداف تهیّه نمايد، سپس به مقایسه‌ی دو به دوی آنها بپردازد و بعد اهدافی را که در تعارض با یکدیگرند کنار بگذارد تا در نهایت به هدف‌های برتر زندگی خود دست يابد.
راه دستیابی به عزّت‌نفس نیز آگاهی و شناخت کرامات انسانی از قبیل قدرت تعقّل ، تفکّر، خلّاقیّت، اراده و ... می‌باشد. در واقع خداوند با انسان قرار‌دادن ما به ما لطف نموده، زيرا انسان به اندازه‌ای شریف است که آسمان‌ها و زمین و آن‌چه در آن‌هاست برای او خلق شده‌است (علوی گنابادی، ص26).
شناخت نعمت‌هاي الهی موجب اعتماد به نفس و توسعه‌ی خود‌باوری می‌شود، در آموزه‌های دینی سفارش شده که از نعمت‌های الهی استفاده‌ي لازم را ببریم. پیامبر گرامی ما در این زمینه فرموده‌اند: «از نعمتی که خدا به تو داده بهره گیر» (فرید تنکابنی، ص 627).
ضلع دوّم از مثلّث خودآگاهی شناخت ویژگی‌های فردی است که یکی از راه‌های دست‌یافتن به آن، محاسبه‌ی نفس است زیرا همان‌گونه که مولای متّقیان فرموده‌اند:« مَن حاسَبَ نَفسَه وَقَفَ عَلی عُیُوبِه وَ اَحاطَهُ بِذُنوبِه وَ استِقبالَ الذُّنُوب وَ اَصلَحَ العُیُوبَ» هر کس خودش را محاسبه کند بر عیوبش آگاه شود و بر گناهانش احاطه یابد و اقدام به توبه و اصلاح عیوبش نماید (غرر الحکم، ص 696).
يكي ديگر از راه‌های شناخت ویژگی‌هاي فردي، بهره‌گیری از ارزیابی‌های افراد صاحب‌نظر راجع به خودمان و هم‌چنین درنگ در حوادث زندگی و بررسی عکس‌العمل‌های خود در حوادث خوشایند یا ناخوشایند است (مهارت‌های زندگی، ص 28).
ضلع سوّم از مثلّث خودآگاهی، شرایط و امکانات پیرامونی انسان است. این که ما بدانیم چه امکاناتی داریم در توانمندی ما مهم است. (همان، ص 29). راه دستیابی به این مهم نیز طبق فرموده‌ي حضرت علی (عليه‌السّلام) مرور نعمت‌های الهی است «اَلتَّفَکّر مِن الاء الله نِعمَ الْعِبادَه» (غرر الحکم، ص 39).
باید توجّه داشت که درصد رضایت‌مندی ما از زندگی، تعیین کننده‌ی میزان خوشبختی افراد است، نه وسعت و فراوانی امکانات. اگر به نداشته‌ها و کاستی‌های زندگی هم با دید مثبت نگاه‌كنيم و آنها را نعمت خداوند بدانيم، درصد رضایت‌مندی بسیار بالا می‌رود و تنها در این صورت است که حتّی در سخت‌ترین شرایط نیز گفته می‌شود«ما‌رایت الا جمیلا».
مهارت های خود آگاهی در کلام رضوی
خودآگاهی، لازمه‌ي پیوند با اهل‌بیت(عليهم السّلام): چنان‌چه نیل به منزلت ولایی همچون انتساب به اهل‌بیت(عليهم‌السّلام) را یکی از آرمان‌های برجسته‌ي هر مسمانی بدانیم، دستیابی به آن در گرو خودآگاهی و آشنایی با ضعف‌ها و قوّت‌های درونی خویشتن است. امام‌کاظم(عليه‌السّلام) می‌فرمایند: «آن کس که هر روز به حسابش رسیدگی نکند و بد و خوب خود را نشناسد از ما نیست و به مکتب روحانی ما انتساب ندارد» (شرفی،ص29).
خودآگاهی، زمینه‌ي تحقّق جهاد‌اکبر: از وجود خودآگاهی، درک عوامل مؤثّر در تباهی و سقوط آدمی است. اهمیّت این امر تا آن‌جاست که پیروزی در پیکار با نفس به «جهاد اکبر» توصیف شده است (همان، ص 29).
در"فقه الرّضا" کتاب منسوب به امام‌رضا (عليه‌السّلام) آمده، رسول‌اکرم (صلّي‌الله‌عليه‌و‌آله) با یکی از اصحاب خود که از جبهه‌ی جنگ بر‌می‌گشت مواجه شد و به وی فرمود از جهاد اصغر برگشته‌ای و به جهاد‌اکبر باز می‌گردی. او گفت مگر بالاتر از جنگ با شمشیر هست؟ پيامبر(صلّي‌الله‌عليه‌و‌آله) فرمود: «بلی، جهاد آدمی با نفس خود» (علی‌بن‌بابویه، ص380).
خودآگاهی و ایجاد بینش: ایجاد بینش نسبت به خویشتن بخش‌هایی از خودآگاهی را شکل می‌دهد و به طور کلّی در دو عرصه تحقّق می‌یابد. بینش به جهان درون (عالم انفسی) و بینش به جهان بیرون (عالم آفاقی). در عرصه‌ي نخست از آگاهی آدمی به پیامد اعمالش و یافتن رابطه‌ای منطقی میان آن دو می‌توان سخن‌گفت. (شرفی،ص30). این نسبت در کلام رضوی چنین تبیین شده، ایشان از قول پیامبر خدا(صلّي‌الله‌عليه‌و‌آله) می‌فرمایند: زمانی که امّت من امر به معروف و نهی از منکر را وانهند؛ در انتظار پیامدهای ناگوار باشند. (مسند‌الامام‌الرضا،ج2، ص382).
ایجاد بینش نسبت به فرجام گناه: یکی از عوامل بازدارنده‌ی آدمی از گناهان، آگاهی از آثار وضعی نافرمانی خداست. هر اندازه انسان به نتایج گناهان معرفت بیشتری پیدا کند در ترک آنها موفّق‌تر خواهد بود (شرفی، ص 30). حضرت رضا (عليه‌السّلام) در این باره می‌فرمایند: «هر گاه مردم به گناه تازه‌ای آلوده شوند، خداوند ایشان را به بلای تازه‌ای دچار می‌سازد» (مسند‌الامام‌الرضا ،ص 357).
ایجاد بینش نسبت به نیایش: همان‌گونه که آگاهی از فرجام گناه عامل بازدارنده به شمار می‌آید، آگاهی از نتایج دعا و نیایش با خداوند عاملی انگیزشی است. چه بسا اطّلاع یافتن آدمی از برکات دعا، وی را بیش از پیش به این نوع ارتباط با حق‌تعالی راغب سازد. حضرت‌رضا(عليه‌السّلام) می‌فرمایند: «سلاح پیامبران را دریابید. گفته شده سلاح پیامبران کدام است؟ فرمودند: دعا »(ری شهری، ص 87).
تجلّی زیبای نیایش را در نماز می‌توان یافت، از آن رو که وضوی پاکیزه و کامل مایه‌ی حضور قلب در نماز می‌شود، آگاهی آدمی به نقش نماز در بهداشت روان و نیز وضو در کیفیّت نماز توجّه بیشتر و تمرکز اندیشه‌ي عادّی را به همراه خواهد داشت بنابراین باید به مقدّمه‌ی نیایش نیز بینش یافت (شرفی، ص30). چنان‌چه امام‌رضا (عليه‌السّلام) نماز بنده در بارگاه الهی را منوط به ظاهر آراسته و جوارح پاک می‌داند و اين با وضوی درست میسّر است ( همان، ص149).
منابع:
1.آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1407 ق، بیروت.
2.تقی زاده، محمد احسان، باد بی آرام نوجوانی، اصفهان، یکتا، 1379.
3.شرفی، محمد رضا، مهارت زندگی در سیره رضوی، مشهد انتشارات قدس رضوی، 1389.
4.نهج الفصاحه، ترجمه ی مرتضی فرید تنکابنی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374 ش، تهران.
5.علی بن بابویه، فقه الرضا
6.علوی گنابادی، جعفر، مهارت های زندگی با نگاه دینی، مشهد دانشگاه علوم رضوی، 1390.
7.محمدی ری شهری، محمد ، میزان الحکمه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.
8.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، موسسه الوفا، بیروت.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 21