سرگذشت یک نامه

 پست در سرزمین‌های اسلامی/ دکتر اعظم رحمت آبادی    

نظام پست و انتقال سریع اخبار و نامه‌ها از دیرباز در ایران وجود داشت و سازمانی تحت عنوان برید عهده‌دار این امر بود. سازمان برید، برای این کار اسبانی تربیت شده در اختیار داشت که سوارانی مجرب و راه بلد وظیفه‌ی هدایت آن‌ها را بر عهده داشتند. این اسب‌ها نشان‌دار بودند و سوار آن پیک دولتی محسوب می‌شد و همگان موظّف به همکاری با آنان بودند. دم اسبان برید را می‌بریدند و این خود یکی از علامت‌هایی بود که این اسب‌ها را از سایر اسب‌ها تمیز دهند. یاقوت در معجم البلدان ذکر می‌کند که کلمه‌ی برید از کلمه ی فارسی بوریدان گرفته شده و وجه تسمیه‌ی آن این بوده است که دم اسب‌های برید را کوتاه می‌کردند به خاطر تمیز دادن این اسب‌ها از سایر اسب‌ها و شناخت سوار آن یعنی این که پیک دولت است. (یاقوت، 1399هـ، 376/1)

قصی الحسین به نقل از خفاجی می‌نویسد: کلمه‌ی برید در اصل از بریده دم گرفته شده و اصل آن فارسی است به خاطر این که ستوران برید این ویژگی را داشتند. (قصی‌الحسین، ص116) برای این که خستگی مانعی برای رساندن سریع اخبار و نامه‌ها نباشد در بین راه‌های مواصلاتی استراحت گاه‌هایی برای سواران برید ساخته بودند در این استراحت گاه‌ها همواره اسبانی تازه نفس وجود داشت که به محض رسیدن پیک برید، صاحب برید سواری تازه نفس در اختیار پیک می‌گذاشت و وی می‌توانست بدین صورت مسافتی طولانی را بدون این که از نظر مرکب دچار مشکلی شود بپیماید.

در بعضی از مراکز برید حتی سوارانی راه بلد و تازه نفس بودند که به محض رسیدن پیک نامه را از وی می‌گرفتند. آنان وظیفه داشتند در کوتاه ترین زمان ممکن نامه‌ها و اخبار را منتقل کنند.

با گسترش اسلام و فتح سرزمین‌های ایران و شام تسامح و تساهل اسلامی سبب شد که نه تنها اسلام آداب و رسوم دیگر سرزمین‌ها و ادیان را که با اصل توحید و مبانی اسلام مخالفت ندارد با دیده‌ی احترام بنگردد بلکه ویژگی‌های تمدنی این سرزمین‌ها را در خود جذب کند؛ از این رو بعد از گسترش سرزمین‌های اسلامی و ضرورت ارتباط بین آن‌ها و مرکز خلافت برای انجام امور دولتی ضرورت پیک‌هایی که به سرعت اخبار را از ولایات به مقر خلافت و بالعکس منتقل کنند آشکار شد.

از این رو معاویه بن ابی سفیان اولین بنیان دیوان برید را پی ریزی کرد. در ابتدا برید فقط اخبار و نامه‌های دولتی را منتقل می‌کرد اما بعد با توجه به نیاز عمومی و درآمدی که از این راه به دست می‌آمد دیوان برید نامه‌های غیر دولتی را هم منتقل می‌کرد. (حلاق، ص39)

از دوران عبدالملک بن مروان یک تحول عظیم در نظام برید به وجود آمد و آن این که نه تنها در ایستگاه‌های برید در بین راه اسب‌های تازه نفس جایگزین اسب‌های خسته می‌شد بلکه از برید برای امور لشکری و حمل ادوات نظامی نیز استفاده می‌شد در این دوران به علت گسترش امکانات برید، می‌توانستند تا 150 مرد را در یک سفر منتقل کنند. (قصی الحسین، 2004م، ص117)

با توجه به اهمیت برید و وظیفه‌ی او خلفای اموی و به ویژه عبدالملک بن مروان به حاجبانش دستور داده بود که مأموران برید را سریع و بدون نیاز به اجازه و وقت قبلی به خدمت خلیفه برساند؛ به خصوص در حالات فوق العاده و زمان‌های جنگ و شورش. این وسعت و اهمیت باعث شد که مخارج دیوان برید در دوران یوسف بن عمر والی عراق به بیش از چهار میلیون درهم برسد. (قصی، ص117؛ حلاق، ص40)

در عصر عباسی، برید اطلاعات مختلف مناطق جهان اسلام را به گوش خلیفه می‌رساند، طبری در تاریخش نقل کرده صاحبان برید در همه‌ی مناطق هر روز قیمت گندم، حبوبات و چرم، بهای همه‌ی خوردنی‌ها، قضاوت هر قاضی در نواحی و اقدامات والیان در منطقه، واردات بیت المال و هر حادثه ای را به منصور گزارش می‌کردند. (طبری، 96/8)

در همین عصر در نقاط مختلف خلافت عباسی نزدیک به 930 پایگاه پست و برید بود و قیمت و مخارج اسب‌ها و ارزاق پایگاه‌ها و مأموران برید نزدیک صد و شصت هزار دینار در سال بود. (محمد کاظم مکی، 1383، ص214)

در عصر فاطمی استفاده از کبوتر برای ارسال پیام شیوع یافت. مسلمانان از کبوتران نامه بر به خصوص در ایام جنگ‌های صلیبی استفاده‌ی زیادی کردند. (ابن العدیم، 1417، ص252)

چنان که از آتش هم برای ابلاغ سریع خبر استفاده می‌کردند. ابراهیم بن احمد (261هـ) والی افریقیه در ساحل دریا دژها و پایگاه‌هایی احداث کرد که با پرتاب آتش از سبته (مكاني در نزديكي جبل‌الطارق)، اخبار در یک شب به اسکندریه می‌رسید. (محمد کاظم مکی، ص214)

بدین ترتیب سازمان پست یا برید در سرزمین‌های اسلامی با ارسال سریع اخبار، اطلاعات و نامه‌ها به مسئولین امر زمینه‌های تأمین امنیت و سلامت کشور و حفظ نظم و انتظام امور و وحدت و یکپارچگی کشور را انجام می‌داد و این در شرایطی بود که وسایل ارتباطی سریع و ضروری برای کنترل اوضاع وجود نداشت.

منابع:

1ـ ابن العدیم، کمال الدین ابوالقاسم عمر، زبده الحلب من تاریخ حلب، بیروت، دراالکتب العلمیه، 1417هـ.

2ـ حلاق، حسان، دراسات فی تاریخ الحضاره الاسلامیه، بیروت، درالنهضه العربیه، بی تا.

3ـ طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دارالمعارف، بی تا.

4ـ قصی الحسین، موسوعه الحضاره العربیه، العصر الاموی، بیروت، دارالبحار، 2004م.

5ـ مکی، محمد کاظم، تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمه محمد سپهری، تهران، سمت،1383.

6ـ یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارالتراث العربی، 1399هـ. 1979م.