نبشتن ز گفتن مهم تر شناس

نیک آغازی یا شروعِ خوب/ فاطمه اکبری

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «کُلُّ أمرٍٍ ذی بَال لَم یبدء بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرّحیمِ، فَهُوَ أبتَر»؛ هر کار ارزشمندی که با نام خدا شروع نشود، بی انجام می ماند. (تفسیر امام عسکری، ص25)

شروع خوب کلیدی است که می تواند خواننده را تا پایان اثر پایِ نوشته ی شما قفل کند؛ این است که قدما نوشته ی دارای حُسنِ آغاز را ستوده اند و برای آن اهمّیت بسیاری قایل شده اند. شروع خوب، در نوشته های داستانی با کتاب ها، مقاله ها، پایان نامه ها و... تفاوت های اساسی دارد. در ادامه، یکی از روش های ارائه ی یک شروع مناسب را برای نوشته های علمی (مقاله، پایان نامه، کتاب،...) و داستانی می آوریم.

 الف ـ شروع با نام خدا

با نگاهی به کتاب های پیشینیان، در می یابیم که تقریباً همه ی نویسندگان گذشته ی ما، آثار خود را با نام و یاد خدای یگانه آغاز کرده اند و سپاس و ستایشِ او را زیور کار خود قرار داده اند. بسامد این نکته (یعنی شروع با نام خدا) در آثار گذشتگان ما آن قدر بالاست که می توان آن را مهم ترین سنّت نویسندگیِ اسلامی به شمار آورد. نویسندگانِ مسلمان (و گاه غیر مسلمان) در مقدّمه ی کار خود، ابتدا یاد خداوند سبحان، سپس نعت و ستایشِ رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و پس از آن ممدوحان خود را ذکر کرده اند.

البتّه آثار اندکی نیز وجود دارند که از این قاعده مستثنی اند؛ برای مثال، مولوی کتاب ارزشمند «مثنوی معنوی» را با نی نامه آغاز می کند و در مقدّمه، سخن از فراق و دوری انسان از بهشت ازلی و معشوق حقیقی را سَر می دهد؛ به همین دلیل، بسیاری از بزرگان علّت ناتمام ماندن مثنوی در دفتر ششم را همین شروع نکردن کتاب به نام خدای سبحان دانسته اند.

البتّه لازم نیست نویسنده در ابتدای نوشته اش، حتماً صورت عربی «بسم الله» را بیاورد، بلکه بهتر است با توجّه به موضوع، نام و صفتِ در خور را از میانِ نام های الهی برگزیند و جملاتِ مناسبی را برای آغاز اثرش بیافریند.

دقّت و مطالعه ی کتاب های پیشینیان، هم چنین تهیّه ی فهرستی از اسماء و صفات باری تعالی، از لابه لای آیات قرآن، احادیث و ادعیه می تواند به کار شما سرعت و دقّت لازم را ببخشد.

در ادامه چند نمونه از مقدّمه نویسی را از کتاب های جدید و قدیم می آوریم:

سعدی در کتاب داستانی خویش «گلستان» معروف ترین مقدّمه ی زبان فارسی را در ستایش خدای یکتا آورده است و با ذکر صفت «عزّ و جلّ» برای پروردگار عالم شکر او را تا منزل مناجات پیش می برد:

«منّت خدای را عزّ و جلّ که طاعتش موجب قربتست و به شکر اندرش مزید نعمت؛ هر نفسی که فرو می رود مُمِدّ حیات است و چون بر می آید مفرّح ذات؛ پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمت شکری واجب... در خبرست از سرور کائنات و مفخر موجودات و رحمت عالمیان و صفوت آدمیان و تتمّه ی دور زمان محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) ... هرگاه یکی از بندگان گنه کار پریشان روزگار دست انابت به امید اجابت به درگاه حق جلّ و علا بردارد، ایزد تعالی در وی نظر نکند؛ بازش بخواند، باز اعراض کند؛ بازش به تضرّع و زاری بخواند؛ حق سبحانه و تعالی فرماید: یا ملائکتی قد استحییتُ من عبدی و لیس له غیری فقد غفرت له: دعوتش را اجابت کردم و حاجتش برآوردم که از بسیاری دعا و زاری بنده همی شرم دارم».

تاریخ بلعمی: این کتاب ترجمه ی تاریخ طبریست که ابوعلی بلعمی آن را در قرن چهارم به فارسی برگردانده است. مقدمه ی این کتاب تاریخی، سپاس خدای تبارک و تعالی است که با مضامین توحیدی آمیخته است:

«سپاس و آفرین مر خدای کامران و کامکار و آفریننده ی زمین و آسمان را؛ آن کش نه همتا و نه انباز و نه دستور و نه زن و نه فرزند؛ همیشه بود و همیشه باشد و بر هستی او نشان آفرینش پیداست. آسمان و زمین و شب و روز و آن چه بدو اندرست و چون به خرد نگاه کنی بدانی که آفرینش او بر هستی او گواست و سپاس وی بر بندگان وی پیداست و نعمت های او بر بندگان وی گستریدست. سپاس داریم آن خدای را بر این نیکویی ها که با بندگان خویش کرده است و درود بر محمد پیغامبر بهترین جهان و گزین پیغامبران و نازنین همه ی فرزندان آدم و شفاعت خواه بندگان به روز بزرگ. بر وی باد و بر خاندان وی آن گزیدگان و پسندیدگان». (تصحیح محمد تقی بهار، 1385: ص1)

 ـ قانون ابن سینا: قانون کتاب طبّی است که بوعلی سینا آن را در قرن پنجم هجری نگاشته است. شروع با یاد و نام خدا و ستایش از او در این کتاب تأییدی بر این سنت نویسندگی در آثار اسلامی است:

«سپاس باد یزدان را که سزاوار ستایش است به سبب بزرگواریش و کثرت الطافش و درود بر سرور و پیامبر ما محمّد و دودمانِ او. و بعد... یکی از دوستانِ صدیق من ـ که کمک به او را در حدّ توانایی ام لازم می شمارم ـ از من خواسته است کتابی در طب تألیف کنم که در عین ایجاز و اختصار بیشترین بخش این دانش را در بر گیرد... . (ابن سینا؛ تصحیح عرفانی، 1357: ص1)

بنابر آن چه گذشت، اگرچه آغاز با نام خداوند، تبارک و تعالی، جزء سنت های نویسندگی اسلامی بوده است، امروزه اندک اندک از روال کار نویسندگان مسلمان خارج شده و انواع دیگر شروع جای گزین آن گردیده است. شما می توانید با مطالعه ی مقدمه ی کتاب های پیشینیان حسنِ آغاز با نام خدا را تمرین کنید و از برکات آن نیز بهره مند گردید.