احسان به والدین

*سميه صادقي

 

مقدمه:

به دنبال مطلب گذشته که درباره‌ي عاقّ والدین بود، در این شماره به مسأله‏ی احسان و نیکی به والدین اشاره می‏گردد.

خوب است بدانید احسان، نیکی و خوش‏رفتاری به والدین از کارهایی است که در قرآن کریم بلافاصله پس از اطاعت خداوند متعال آمده است، به گونه‏ای که خداوند در سوره‌ي نساء می‌فرماید: وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسانا؛ و خداوند را عبادت کنید و چیزی را برای او شریک قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید(نساء،36).

در تفسیر این آیه آمده است که والدین واسطه‏ی خلق و آفرینش شما هستند و مقرون بودن احسان به ایشان با عبادت خداوند در قرآن کریم برای تأکید لزوم احسان بر آن‏ها است(حسینی شیرازی، 479/1)؛ پس از آن‌چه از شما طلب می‏کنند کوتاهی نکنید(مراغی، 35/5).

از امام صادق(علیه‏السّلام) درباره‌ي اهمّیت نیکی به والدین نقل شده که فرمودند: «پیامبر خدا(صلّی‏الله‏علیه‏و‏آله) فرمودند: خدا رحمت کند پدر و مادری را که فرزندشان را بر نیکی کردن به خود یاری کنند»(شبّر، ص 197) و در روایت دیگری است که در ادامه‏ی این فرمایش به رسول خدا(صلّی‏الله‏علیه‏و‏آله) عرض کردم: چگونه او را یاری دهند؟ فرمودند: «کارهایی را می‏تواند انجام دهد از او بپذیرند و آن چه را که از عهده‏ی آن بر‏نمی‏آید از او نخواهند، او را به بدی متهّم نکند و با او بدرفتاری نکنند، زیرا برای کافر شدن فرزند همین بس که قطع رحم کند یا عاقّ والدین شود» (شبّر، ص 197).

گفتنی است که احسان و خوش‏رفتاری با والدین از محبوب‏ترین کارها نزد خداوند متعال بعد از نماز اوّل وقت می باشد، به گونه‏ای که رسول‏خدا(صلّی‏الله‏علیه‏و‏آله) در پاسخ سؤال ابن مسعود از محبوب‏ترین اعمال نزد خداوند فرمودند: «الصلاة على‏ وقتها. قلت: ثم ای؟ قال بر الوالدین»  یعنی نماز در وقت خودش، عرض کردم: سپس چه؟ فرمودند: نیکی به پدر و مادر (باقری و ناصری نژاد، ص 194).

در آیه‏ی دیگری از قرآن کریم آمده: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّياني‏ صَغيرا»  به این معنی که در نزد آن ها (پدر و مادر) تذلّل و فروتنی و خاکساری کن و بگو پروردگار! آن دو را رحمت کن هم چنان که من را در حالت طفولیت پروریدند(اسراء/24).

چند نکته در این آیه وجود دارد:

 1.«خفض جناح» کنایه از مبالغه در تواضع و خضوع زبانی و عملی است(طباطبایی، 110/13) و عرب هر گاه بخواهد کسی را توصیف کند که در برابر پدر و مادر نرم‏خو و مهربان است، می‌گوید: او «خافض الجناح» است(طبرسی، 117/14).

 2. منظور از «ذل» خواری نیست: بلکه نرمی و تواضع است. (طبرسی، 117/14)

 3.رحم کردن بر والدین، شکلی از اشکال محبّت و لطف است به گونه‏ای که ایشان را اذیّت نکند یا عواطف آنان را با کمترین اهانتی حتّی با کلمه‌ی«افّ» جریحه دار ننماید(زجاج، 303/1).

موارد نیکی به والدین

1.نگاه رحمت به والدین

یکی از موارد آسان نیکی به والدین همراه با اجر و پاداش فراوان، نگاه کردن به ایشان با لطف و مهربانی است. از پیامبراکرم(صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) نقل شده که فرمودند:« مَا وَلَدٌ بَارٌّ نَظَرَ إِلَى‏ أَبَوَيْهِ‏ بِرَحْمَةٍ إِلَّا كَانَ لَهُ بِكُلِّ نَظْرَةٍ حِجَّةٌ مَبْرُورَةٌ فَقَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ إِنْ نَظَرَ فِي كُلِّ يَوْمٍ مِائَةَ نَظْرَة» به این معنی که هر فرزند نیکوکاری که با مهربانی به پدر و مادرش نگاه کند در مقابل هر نگاه، ثواب یک حجّ کامل مقبول به او داده می‌شود.  پس گفتند: یا رسول الله حتّی اگر روزی صد مرتبه به آن‌ها نگاه کند؟ فرمودند: «آری، خداوند بزرگ‏تر و پاک‏تر است»(مجلسی، 73/74).

2.رعایت حرمت والدین

از موارد دیگر احسان به پدر و مادر، رعایت ادب و احترام گذاشتن به ایشان می باشد. امام صادق (علیه‏السّلام) دراین باره فرمودند: «بِرُّ الْوَالِدَيْنِ‏ مِنْ‏ حُسْنِ‏ مَعْرِفَةِ الْعَبْدِ بِاللَّهِ تَعَالَى إِذْ لَا عِبَادَةَ أَسْرَعُ بُلُوغاً لِصَاحِبِهَا إِلَى رِضَاءِ اللَّهِ مِنْ بِرِّ الْوَالِدَيْنِ الْمُؤْمِنَيْنِ لِوَجْهِ اللَّهِ تَعَالَى لِأَنَّ حَقَّ الْوَالِدَيْنِ مُشْتَقٌّ مِنْ حَقِّ اللَّهِ تَعَالَى‏» یعنی نیکی به پدر و مادر نشانه‏ی شناخت شایسته‏ی بنده‏ی خداست، زیرا هیچ عبادتی زودتر از رعایت حرمت پدر و مادر مسلمان به خاطر خدا انسان را به رضایت خدا نمی‏رساند(مجلسی، 77/74).

3.اطاعت از والدین

از مصادیق مهم نیکی به والدین، اطاعت از ایشان است مگر در مواردی که فرزند را به غیر راه الهی و معصیت هدایت و تشویق نمایند(نهج البلاغه، حکمت 399، ص 724). از پیامبر اکرم(صلّی‏الله‏علیه‏و‏آله) نقل شده که فرمودند:«العبد المطيع‏ لوالديه‏ و لربّه في أعلى علّيّين‏» یعنی بنده‌ای که مطیع پدر و مادر و پروردگارش باشد، روز  قیامت در بالاترین جایگاه است(هندی، 467/16).

4.خشنودی پدر و مادر

خشنودی پدر و مادر بسیار ارزشمند است تا جایی که موجب خشنودی خداوند متعال می‏گردد. پیامبراکرم(صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) فرمودند:« من أرضى والديه فقد أرضى اللَّه و من‏ أسخط والديه‏ فقد أسخط اللَّه‏»؛ یعنی هر کس که پدر و مادرش را راضی و خشنود کند، خدا را خشنودکرده و هر کس که پدر و مادر خود را به خشم درآورد، خدا را به خشم در آورده است(هندی، 470/16).

5.پرداخت بدهی والدین

فردی که بدهی پدر و مادرش را بپردازد کمک بزرگی به آن‌ها در حفظ حرمت و آبروی ایشان نموده، پس چنین فرزندی نیکوکار نسبت به والدین خود محسوب می‏گردد.

6.حج گزاردن به نیّت والدین

از مصادیق دیگر نیکی به والدین، حج گزاردن به نیّت ایشان است، به طوری که از رسول خدا(صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) نقل شده که فرمودند: کسی که از طرف والدین خود حج انجام دهد یا بدهکاری آن ها را بپردازد، خداوند او را در روز قیامت با نیکان بر‏می‏انگیزد(هندی، 468/16).

7-بر طرف کردن نیاز پدر و مادر

فرد نیکوکار باید نیاز والدین خود را به هر قدری که در توانش است بر طرف نماید تا حرمت و عزّت ایشان  حفظ گردد. راوی از امام صادق(علیه‏السّلام) در مورد قول خداوند: «وبالوالدين‏ إحسانا » سؤال کرد. حضرت فرمودند: «الإحسان‏ أن‏ تحسن‏ صحبتهما، و لا تكلفهما أن يسألاك شيئا مما يحتاجان إليه‏» یعنی احسان به پدر و مادر این است که رفتارت را با آن ها نیکو کنی و مجبورشان نکنی که چیزی که نیاز دارند از تو بخواهند. (یعنی قبل  از درخواست آنان، نیازشان را بر طرف کنی) (مجلسی، 79/74).

فواید نیکی به والدین

1-خوش‏رفتاری فرزندانتان با شما

از ثمرات احسان به والدین این است که زمانی که صاحب فرزند شدید، آن ها نیز با شما خوش‏ رفتاری خواهند نمود، به طوری که از امام صادق(علیه‏السّلام) نقل شده که فرمودند:« بَرُّوا آبَاءَكُمْ‏ يَبَرَّكُمْ‏ أَبْنَاؤُكُم‏» یعنی با پدرانتان خوش رفتار باشید تا فرزندانتان با شما خوش رفتاری کنند(باقری وناصری نژاد، 194/1).

2-طولانی شدن عمر

از فواید نیکی به پدر و مادر به تأخیر افتادن اجل موقت و طولانی شدن عمر انسان است.

3- افزایش روزی

با احسان به والدین، روزی افراد افزایش می‏یابد، به گونه‏ای که از پیامبر اکرم(صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) در این باره نقل شده که فرمودند: کسی که دوست دارد عمرش طولانی و روزیش زیاد شود، پس به پدر و مادرش نیکی کندو صله‏ی رحم به جای آورد(هندی، 475/16).

4-قرار گرفتن زیر سایه‏ی عرش الهی

از امام صادق(علیه‏السّلام) دراین باره نقل شده که فرمودند «بَيْنَا مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ (علیه‏السّلام) يُنَاجِي رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِذْ رَأَى رَجُلًا تَحْتَ‏ ظِلِ‏ عَرْشِ‏ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ يَا رَبِّ مَنْ هَذَا الَّذِي قَدْ أَظَلَّهُ عَرْشُكَ فَقَالَ هَذَا كَانَ بَارّاً بِوَالِدَيْهِ وَ لَمْ يَمْشِ بِالنَّمِيمَة» یعنی هنگامی که موسی بن عمران(علیه‏السّلام) با پروردگار متعال مناجات می‏کرد، مردی را دید که در زیر سایه‏ی عرش الهی قرار دارد. عرضه داشت: پروردگارا! این چه کسی است که در زیر سایه‏ی عرشت جای دارد؟ خداوند فرمود: این به پدر و مادرش نیکی کرده و قدمی برای سخن‏ چینی برنداشته است(صدوق، ص 180).

5-ورود به بهشت

از مهم‏ترین پاداش نیکی به پدر و مادر و خوش‏رفتاری با ایشان، ورود به بهشت می‏باشد، به گونه‏ای که از امام رضا(علیه‏السّلام) نقل شده که فرمودند: «َ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی‏الله‏علیه‏و‏آله)‏ كُنْ‏ بَارّاً وَ اقْتَصِرْ عَلَى‏ الْجَنَّةِ وَ إِنْ كُنْتَ عَاقّاً فَظّاً فَاقْتَصِرْ عَلَى النَّارِ» یعنی نسبت به پدر و مادر نیکوکار باش تا پاداش تو بهشت باشد، ولی اگر عاقّ آن‏ها شوی جهنمی خواهی بود (کلینی، 49/4).

نیکی به والدین پس از مرگ آن ها

از پیامبراکرم(صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) در این  باره نقل شده که فرمودند: «سَيِّدُ الْأَبْرَارِ يَوْمَ‏ الْقِيَامَةِ رَجُلٌ بَرَّ وَالِدَيْهِ بَعْدَ مَوْتِهِمَا»؛ به این معنی که آقای نیکوکاران در روز قیامت، مردی است که بعد از در گذشت پدر و مادر خود به آنان نیکی کند (مجلسی، 86/74).

امام صادق (علیه‏السّلام) نیز فرمودند: «مَا يَمْنَعُ‏ الرَّجُلَ‏ مِنْكُمْ‏ أَنْ يَبَرَّ وَالِدَيْهِ حَيَّيْنِ وَ مَيِّتَيْنِ يُصَلِّيَ عَنْهُمَا وَ يَتَصَدَّقَ عَنْهُمَا وَ يَحُجَّ عَنْهُمَا وَ يَصُومَ عَنْهُمَا فَيَكُونَ الَّذِي صَنَعَ لَهُمَا وَ لَهُ مِثْلُ ذَلِكَ فَيَزِيدَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِبِرِّهِ وَ صِلَتِهِ خَيْراً كَثِيرا»؛ یعنی چه مانعی دارد که یکی از شما به پدر و مادرش، زنده باشند یا مرده، نیکی کند؟ از طرف آن‏ها نماز بخواند و صدقه بدهد و حج گذارد و برای آن شخص به همان اندازه که به پدر و مادرش ثواب می‏رسد، ثواب داده می‏شود، پس خداوند متعال به واسطه‏ی نیکوکاری و نمازش خیر بسیاری برای او بیفزاید (کلینی، 232/3).

در همین موضوع، ماک‏بن‏ربیع گفت: خدمت پیامبر(صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) بودم، مردی از انصار آمد و گفت: ای رسول‏خدا(صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) ! آیا بعد از مرگ پدر و مادر، چیزی از حقوق و نیکی به والدین باقی مانده است تا نیکی کنم؟ حضرت فرمودند: بله، چهار وظیفه داری:

1-نماز و استغفار برای آن ها:  الصلاة عليهما، و الاستغفار لهما؛

2-وفاکردن به پیمان‏ها و قراردادهای آن‏ها: إِنْفَاذُ عهدهما؛

3-احترام کردن به دوستان آن‏ها و إكرام‏ صديقهما

4- صله‏ی رحم از طرف آن‏ها: و صلة الرحم‏ التي‏ لا رحم لک الا من قبلهما.

و این چیزهایی است که بعد از مرگ آن ها بر تو لازم است انجام دهی(باقری و ناصری نژاد، ص 197).

هم چنین روایتی از پیامبراکرم(صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) در مورداهمیّت زیارت قبور والدین آمده است که فرمودند: «مَنْ‏ زَارَ قَبْرَ وَالِدَيْهِ‏ أَوْ أَحَدِهِمَا فِي كُلِّ جُمُعَة مره غفر الله لَهُ وَ کَتَبَ بِرّاً» یعنی هر کس که قبر پدر  و مادرش یا یکی از آن دو را در هر جمعه یک بار زیارت کند، خداوند او را می بخشد و او را نیکوکار می‏نویسد (هندی، 468/16).

در پایان باید بگوییم که حقّ مادر بر فرزند آن قدر زیاد است که فرزند ناتوان از اداء آن می باشد، به گونه‏ای که از پیامبر اکرم(صلی‏الله‏علیه‏و‏آله) سؤال شد: حقّ پدر بر فرزند چیست؟ حضرت فرمودند:«َ أَنْ‏ تُطِيعَهُ‏ مَا عَاش‏» یعنی او را اطاعت کنی، مادامی که زنده است. پس سؤال شد: و حقّ مادر چیست؟ حضرت پاسخ دادند: «هَيْهَات‏هَيْهَات‏» یعنی فرزند قاصر و ناتوان از اداء حقوق مادر است (درویش، ص 141).

امید است پس از مطالعه و بهره‏گیری از آیات و روایات گران‏بها  در مورد این دو عزیز زندگی یعنی پدر و مادر موجبات رضایت‏مندی ایشان را فراهم آورده و از این طریق خشنودی خداوند متعال را بدست آوریم.

 

فهرست منابع

1-قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشیه ای، تهران، انتشارات رشیدی، 1375.

2-نهج البلاغه، ترجمه محمددشتی، قم، نشر امام المنتظر(عج) 1380.

3-باقری وناصری نژاد، برای تمام خانواده ها، قم، نشرنصایح، 1386. 

4-حسینی شیرازی، سیدمحمد، تقریب القرآن الی الاذهان، بیروت، دارالعلوم، 1424.

5-زجاج، ابراهیم، اعراب القرآن، قاهره و بیروت، دارالکتب المصری و دارالکتب البنانی، 1420. 

6-شبر ، سید عبدالله، اخلاق شبر، ترجمه محمد رضا جباران، قم، نشر هجرت، 1382.

7-شرح رساله الحقوق امام زین العابدین(ع)، شرح سید طاهر عیسی درویش، بیروت، دارلمکتبه الهلال، 2004م.

8-طباطبایی، سیدمحمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی،قم، دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،1374.

9- طبرسی، فضل‏ بن‏حسن، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق رضا ستوده، تهران، نشرفراهانی، 1360.

10- قمی، محمدبن بابویه، امالی شیخ صدوق، ترجمه ی محمدباقرکمره ای، بی جا، نشر کتابچی، 1376.

11-کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سیدجوادمصطفوی، تهران، بینا، بی تا، ج 3؛ ترجمه سیدهاشم رسولی، تهران، بی نا، بی تا، ج 4.

12-مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران،المکتبه الاسلامیه، 1386.

13-مراغی، احمدبن مصطفی، تفسیرالمراغی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، بی تا.

14-هندی، متّقی، کنز العمال، بیروت، موسسه الرساله، 1405.

شماره نشریه:  شمیم نرجس شماره 21