حمیده سالارزاده
استاد فاضله سرکار خانم نوقانی متولد سال 1309، یکی از ثمرات درخت پاک و ستونهای سرای دین و دانش هستند. پس از کسب فیض از محضر اساتید بزرگوار همچون پدر محترمشان مرحوم آیت الله میرزا علی اکبر نوقانی و برادر بزرگوارشان مرحوم میرزا محمدمهدی نوقانی به نشر عقاید اسلامی در میان بانوان طالب فضیلت پرداختند. ایشان از اساتید برجسته و پیش کسوت مکتب نرجس س بوده که از سالهای قبل از تأسیس این مکان در کنار استاد طاهائی مشغول ترویج مکتب اهل بیت ع بودهاند. استاد نوقانی سالهای متمادی در عرصهی تحقیق، پژوهش و تدریس دروسی همچون ادبیات عرب، منطق، کلام، فلسفه و حکمت فعالیت داشته و در کنار آن در منزل شخصی خود اقدام به برگزاری جلسات آموزشی- پژوهشی پیرامون شرح و تبیین کلمات امام علی ع نمودهاند. در این مقاله مختصر به برخی از ویژگیهای این استاد عزیز میپردازیم تا ان شاءالله الگویی برای زنان و دختران معاصر ایشان باشد.
ویژگیهای فردی
1. اخلاص
خداوند متعال دربارهی ویژگیهای انسانهای شایسته میفرماید: «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ» (عنکبوت/69)؛ آنها که در راه ما خالصانه تلاش میکنند، فقط به راههای خود هدایتشان خواهیم کرد و خداوند با نیکوکاران است. استاد نوقانی مخلصانه در راه احیای ارزشهای دینی قدم میگذاشتند؛ در راه تدریس، تبلیغ، تألیف و ... بیمنت خدمت میکردند و فقط برای خدا کار میکردند. کار خود و خلق را فقط برای خدا انجام میدادند که این معنی توحید و خداپرستی میباشد و مصداق عینی اخلاص است.
2. حسن خلق
قرآن کریم خطاب به پیامبر ص میفرماید: «وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ» (قلم/4)؛ همانا تو بر اخلاق بزرگی هستی. حسن خلق همواره توسط معصومین ع تأکید شده است و روایات با فضیلتترین مردم را صاحبان اخلاق خوش دانستهاند و پاداش صاحبان اخلاق خوش با روزهدار شبزندهدار برابر دانسته شده است. امام صادق ع میفرماید: حسن خلق این است که نسبت به مردم ملایمت و مدارا به کار بری و سخنت پاکیزه باشد و برادرت را با روی گشاده و چهرهی خندان دیدار کنی (مروتی، 1393، ص 13). صفت حسن خلق یکی از ویژگیهای بارز استاد نوقانی در مواجهه با دوستان و طلبهها بود.
3. زهد و سادهزیستی
رسول خدا ص میفرماید: «طُوبَى لِمَنْ أَسْلَمَ وَ كَانَ عَيْشُهُ كَفَافاً»؛ خوشا به حال کسی که اسلام را بپذیرد و زندگی او به قدر کفاف باشد (کلینی، ج 2، ص 140). علمای زاهد با بیاعتنایی به مادیات و زرق و برق دنیوی، همواره در پی کسب درجات علمی و معنوی هستند. نگاه اشرافی و دنیاگرایی روحانیت با اسلام و آموزههای دینی به هیچ وجه سازگار نیست. استاد نوقانی با این که از یک خانوادهی متمول بودند ولی زندگی سادهای دارند و زاهدانه زندگی میکردند. زهد و پارسایی ایشان به معنای دوری از مواهب دنیا نبود بلکه به معنای عدم دلبستگی به زرق و برق دنیا و دلبستگی به امور معنوی و تقرب به خدا بود.
4. توجه ویژه به امام علی ع و نهج البلاغه
نهجالبلاغه، جامعترین کتاب پس از قرآن است که میتواند راهنمای انسان در تمام ابعاد زندگی به شمار آید و هدایت بشر را در عرصههای گوناگون عهدهدار شود.
در حقیقت نهج البلاغه ترسیمی از شخصیت امیرالمؤمنین ع است؛ شخصیت امیرالمؤمنین ع خود، کلمه به کلمه و سطر به سطر تفسیر نهج البلاغه است؛ از این رو وقتى نهج البلاغه را مى خوانیم، هم تاریخ و زندگى على ع و هم اسلام را می شناسیم.
توجه و علاقهی شدید استاد نوقانی به امام علی ع و نهج البلاغه حاکی از اهمیت این کتاب ارزشمند است. این علاقه در کلاسهای ایشان کاملاً مشهود بود. با عشق، واژگان نهج البلاغه را برای عموم ترسیم میکردند و از این طریق پاسخگوی بسیاری از سؤالات شاگردان خود بودند.کتاب خردهای ره یافته شرح خطبهی220 نهجالبلاغه نمونهای از تألیفات استاد در زمینهی نهج البلاغه است.
5. اهتمام به واجبات و توصیه به مستحبات
در فرایند ارتباط با خدا، عبادت رتبه و اهمیت خاصی دارد تا جایی که «عبد» واژهی مترادف انسان شده است یعنی مطلوب این است که آدمی به گونهای مأنوس و مطیع خدا شده باشد که تجسم و تجلی عبادت گردد همان گونه که عبادت به نهایت فروتنی و طاعت تعریف شده است (محمدی، 1389، ص 8).
عبادت نهایت تسلیم، خضوع و خشوع در پیشگاه ذات ازلی و ابدی و رضابودن به رضای اوست. حسن بصری در باب عبادت سیدهی زنان عالم چنین میگوید: در این امت کسی عابدتر از فاطمه نبود، آن قدر روی پاهای خود میایستاد که قدمهایش ورم مینمود (شیروانی و همکاران، 1385، ص 9). اهتمام استاد نوقانی به عبادت آنقدر زیاد است که با وجود کهولت سن، سعی میکردند که نماز را به طور ایستاده بخوانند و ساعت مشخصی از شبانه روز را به عبادت و راز و نیاز با خالق خود اختصاص میدادند، توجه زیادی به نماز اول وقت داشتند و همچنان به این مسائل توجه دارند.
عمل به واجبات انسان را به سوی کمال و تقرب الهی رهنمون میکند ولی آنچه در مسیر حرکت به سوی خداوند دست سالک را میگیرد و او را در راه رسیدن به قرب الهی مشایعت میکند نوافل و مستحبات است. استاد نوقانی پس از اهتمام خاصی که به واجبات داشتند عمل به مستحبات را هم جزء برنامههای مهم زندگی خود قرار میدادند. نماز شب مهمترین مستحبی بود که هم چون واجب به آن عمل میکردند. تلاوت قرآن، خواندن دعای عهد، زیارت وارث، زیارت عاشورا، تعقیبات روز و نمازهای نافله و... از مسائلی بود که جزء اهم امورات زندگی ایشان بود. استاد در حالت غیر از انجام واجبات و مستحبات و مطالعه، همیشه در حال گفتن ذکر بودند. یکی از توصیههای ایشان، فرستادن صلوات برای مادر امام زمان عج است.
6. تقید به لقمهی حلال
از دیدگاه اسلام به دستآوردن روزی حلال از اهمیت فوق العادهای برخوردار بوده و آثار بسیاری را به دنبال دارد. در تعالیم الهی لقمهی حلال، مقدمهی عمل صالح شمرده شده است (فجری، 1389، ص 106). اهتمام علما و بزرگان بر لقمهی حلال دلایل گوناگونی داشته است که یکی از آنها تربیت نسلی پاک برای جامعه است. پدر استاد نوقانی توجه خاصی به کسب لقمهی حلال داشتند و تمام تلاش خود را برای به دستآوردن لقمهی پاک و حلال میکردند تا بتوانند نسلی پاک چون استاد نوقانی را تحویل جامعه بدهند.
اهتمام ایشان به این قضیه آن قدر زیاد بود که حتی از شهریه (سهم امام) استفاده نمیکردند. ایشان پس از بازگشت از نجف در حالی که چیزی نداشتند از امام علی ع میخواهند که کمکشان کنند (این در حالی است که سهم امام داشتند ولی از آن استفاده نمیکردند)، پس از بازگشت توسط یک واسطه نامهای به دستشان میرسد که در آن سند ملکی بوده که مال جد پدریشان بوده و این هدیهی امیرالمؤمنین ع به ایشان بوده است. توجه بیش از حد پدر به این مقوله باعث توجه ویژه استاد در زندگی به لقمه حلال می باشد. اگر انسان همهی امورات را به خاطر خداوند رعایت کند، خداوند چشمههای رحمت خود را به سوی او روانه میکند.
7. توجه به مطالعه
امام علی ع میفرمایند: «من تسلی بِالکُتب لم تفته سَلوه»؛ هر کس با کتابها آرامش یابد راحتی و آسایش از او سلب نمیگردد (تمیمی آمدی، 1381، ص 233).
استاد نوقانی علاقه و توجه زیادی به مطالعهی کتاب داشته و ساعتهای زیادی را در شبانه روز به مطالعهی کتابهای مختلف میپرداختند. ایشان با توجه به کهولت سن به سختی کتابهای مورد نظر را از کتابخانهی شخصی خود برمیداشتند و به مطالعه میپرداختند و وقتی مطلب تازهای در کتابها پیدا میکردند گویی عرش را به ایشان هدیه میدادند و به این روایات امام صادق ع اهتمام داشتند: «إحتَفظوا بِکتبِکُم فإنکُم سوفَ تحتاجونَ إلیها»؛ کتابهای خویش را حفظ کنید زیرا به زودی به آنها نیازمند خواهید شد (مجلسی، ج 2، ص 152) و به اطرافیان خود همیشه توصیه میکردند که ساعاتی از روز را حتماً به مطالعهی کتاب بپردازند و بهترین ساعت مطالعه را بین الطلوعین میدانستند و هم اکنون هم مطالعه، یکی از مسائل موردتوجه در زندگی ایشان است.
8. مدیریت زمان و برنامهریزی
اولیای خدا در تنظیم اوقاتشان نهایت دقت را به کار میبستند تا بتوانند از دوران کوتاه عمرشان و دقایق گرانبهای آن بیشترین بهرهبرداری را نمایند و در اثر همین برنامهریزی و کوششهای منظم توانستهاند آثار پربرکتی از خود به جای بگذارند.
در سخنی از امام علی ع ایشان برای تقسیم ساعات مؤمن چنین برنامهریزی نمودهاند: «للمؤمِنِ ثلاثُ ساعاتٍ فساعةٌ یُناجی فیها ربَّه و ساعَةٌ یرم مَعاشَه و ساعَةٌ یخلی بینَ نفسِه و بینَ لذتِها فیها یحل و یجمل»؛ مؤمن باید شبانهروز خود را به سه قسمت تقسیم کند، زمانی برای نیایش و عبادت پروردگار و زمانی برای تأمین زندگی و زمانی برای واداشتن نفس به لذتهایی که حلال و مایهی زیبایی است (نهج البلاغه، حکمت 390).
وقتشناسی، برنامهریزی داشتن، تقسیم کار و نظم از آثار مدیریت و برنامهریزی میباشد (شایستهخو، 1390، ص 46). استاد نوقانی هیچگاه در زندگی بیکار نبودند. بخشی از اوقات مشغول عبادت، قسمتی مطالعه و اوقات دیگر را مشغول گل کاری در باغچه، خیاطی، گلدوزی، بافتنی و ... بودند. به جوانان توصیه میکردند در کنار درس به امورات زندگی هم رسیدگی کنند حتی اوقاتی که مشغول انجام کارهای خانه بودند دائم الذکر بودند. آراستگی و نظم در امور زندگی از ویژگیهای بارز ایشان بوده و هست.
9. احترام به پدر و مادر
احترام به والدین یکی از سفارشهای مؤکد اسلام و یکی از عوامل مهم در سعادت دنیا و آخرت است. بر اساس آیات و روایاتی که دربارهی احترام و رعایت حقوق والدین وارد شده است احترام و نیکی به پدر و مادر آثار دنیوی و اخروی فراوانی دارد. استاد بزرگوار برای پدر و مادرشان احترام زیادی قائل بودند. ایشان پدر بزرگوارشان را مانند یک استاد و به دید یک عالم میدیدند و اطاعتپذیری خاصی از ایشان داشتند.
خدمت به مادر یکی از شاخصهای ویژهی استاد نوقانی بود چرا که پیشنهادات زیادی را به جهت خدمت به ایشان نپذیرفتند؛ از جمله مدیریت مکتب توحید قم. استاد خیلی از عنایات خداوند نسبت خودشان را از دعای خیر مادرشان میدانستند.
10. مهماننوازی
مهماننوازی از نشانههای عالی و ارزندهی اخلاقی و اجتماعی هر مسلمان است. امام صادق ع میفرماید: اگر مؤمنی دو نفر مؤمن را از غذا پذیرایی کند بالاتر از این است که بردهای را آزاد کرده باشد (کلینی، ج 2، ص 102). مهماننوازی اضافه بر این که در دنیا سبب فراوانی روزی و پاکشدن از گناهان است، در آخرت نیز، پاداش دارد (محقق، 1386، ص 67). یکی از سنتهای مؤکد در زندگی استاد و پدرشان توجه خاص به مهمان بود. برای مهمان ارزش خاصی قائل بودند و هر مهمانی که وارد خانهی ایشان میشد هر چه در خانه داشتند جلوی ایشان میگذاشتند و همیشه اولویت با خواستههای مهمان بود. هر کس از دوستان برای زیارت به مشهد میآمد با استقبال خوبی که از این خانواده میدید مهمان سفرهی ایشان میشد.
ویژگیهای اجتماعی
1. شرکت در فعالیتهای سیاسی
در طول تاریخ جنبشهای زنان سنگرهایی را تسخیر کردهاند که ضامن رشد و تعالی اسلام بوده است. مشارکت سیاسی زنان در جهت توسعهی جامعه از همان صدر اسلام در نهضتهای بزرگ سیاسی- اجتماعی قابل تحسین بوده است. استاد نوقانی در بحبوحهی پیروزی انقلاب گام به گام همراه استاد طاهایی و استاد اعتمادی در مبارزهی سیاسی علیه رژیم شاهنشاهی، مبارزه با منافقین، شرکت در راهپیماییها و تحصنها و ... نقش مهمی را ایفا کردند. فعالیتهای سیاسی – تبلیغی ایشان در زلزلهی طبس برای تبلیغ اسلام و انقلاب و برکنارزدن رژیم شاهنشاهی از نمونه فعالیتهای ایشان میباشد.
2. پاسخگوی مسائل و شبهات جوانان
جامعه در هر شرایط و زمانی نیازمند علما و بزرگانی است که بتوانند با بیان خود شبهات روشنفکران و جوانان اهل فکر و اندیشه را برطرف کنند. ایشان اشتیاق داشتند برای دانشجویان و قشر جوان تحصیلکرده درس بگویند زیرا در آن زمان تبلیغات مارکسیستی و ضد خدایی زیاد بود. استاد با بیان زیبایی، مسائل اعتقادی را به جوانان تفهیم میکردند و شبهات آنها را پاسخ میگفتند.
3. امر به معروف ونهی از منکر
امام صادق ع میفرماید: «کونوا دعاةَ الناسِ بغیرِ ألسِنتِکم» (مجلسی، ج 67، ص 309)؛ مردم را با عمل خود به معارف الهی دعوت کنید نه با زبان (استاد معتقدند که اگر مردم و مسئولین در برابر شخص منکر به عنوان یک الگو باشند ناخودآگاه برخورد آنها در شخص تأثیرگذار خواهد بود). از برخوردهای افراطی در مسئلهی امر به معروف و نهی از منکر سخت اجتناب میکردند و میگفتند: با بدحجاب برخورد خشک نکنید یا اگر کسی رعایت واجبی را نکرده فوراً او را طرد نکنید چه بسا همان نیت پاکی دارد و با عملمان بتوانیم او را جذب کنیم چرا که از این طریق میتوانیم ارزشهای دینی را در جامعه فرهنگسازی کنیم.
4. توجه به امور تربیتی طلاب
از آنجایی که بانوان جامعهی اسلامی نیازمند حفظ و حراست جدی اعتقادی و فکری هستند، نقش بانوان طلبه در این امر خیلی جدی و مهم به نظر میرسد. لذا از جهت اعتقادی و خانوادگی باید دقتهای لازم را داشته باشند. استاد نوقانی به طلبهها موارد زیر را توصیه مینمودند:
«من عَرَفَ نفسَه فقد عرف ربَّه» (تمیمى، ص 232)؛ هر کس خود را شناخت به خدایش هم میرسد. هر کاری میکنید خدا را فراموش نکنید. اگر علمی را که میآموزید به حساب خدا بگذارید خدا عوضش را میدهد. از جنبهی خانوادگی همیشه تأکید داشتند همسر و زندگی نسبت به درس در اولویت هستند و تربیت فرزندان برای ساختن جامعهای سالم جزء امور مهم میباشد.
5. برگزاری مراسم اهل بیت ع
برگزاری مراسم اهل بیت ع از شعائر الهی است که همگان باید آن را عظیم بدارند و این مراسم را با معرفت و درک عظمت آن برگزار کنند. قدمت مراسم عزاداری در منزل استاد نوقانی بیش از 120 سال است. مجالس عزاداری به نام امام حسین ع، در ایام فاطمیه و وفات ائمه ع و برگزاری مجالس جشن و شادی در ولادت های ائمه از فعالیتهای اجتماعی مذهبی مهم خاندان ایشان میباشد.
منابع
*قرآن کریم
*نهج البلاغه
1. تمیمی آمدی؛ غرر الحکم و دررالکلم، مشهد، 1381.
2. شایسته خو، منور؛ مدیریت زمان در آیات و روایات، شمیم نرجس، ش 16، 1390.
3. شیروانی و همکاران، مصطفی؛ سیره حضرت زهرا س در گفتار اهل سنت، بانوان شیعه، ش 19، 1385.
4. فجری، محمد مهدی؛ لقمه حلال و حرام و آثار آن، مبلغان، ش 132، 1389.
5. کلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول کافی، ج 2، 1401.
6. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، ج 2.
7. محقق، حجت؛ آداب مهمان داری، بشارت، ش 59، 1386.
8. محمدی، مسلم؛ گونه شناسی اخلاق پژوهی مهدوی در کلام رضوی، انتظار موعود، ش 33، 1389.
9. مروتی، سهراب و راضیه حیدری؛ مبانی نظری حسن خلق در قرآن و حدیث، اخلاق، ش 15، 1393.
10. مطالب مقاله برگرفته از مصاحبه های موجود در بخش پژوهش مکتب نرجس س میباشد.
شماره نشریه: شمیم نرجس شماره 43